«Идет эта песня, ногам помогая,
Качая штыки, по следам Улагая,
То чешской, то польской, то русской речью -
За Волгу, за Дон, за Урал, в Семиречье».
В.А. Луговской «Песнь о Ветре» 1926 г.
Адыгэ лъэпкъым и лъэужьым уздемыжьагъэхэ щIыпIэ куэдым ущыхуозэ. Хэт и гугъэнт мы уэрэдыр зыхуатха лIы цэрыIуэр- пащтыхь къэралым иригъэкIуэкIа зауэ куэдым и лIыхъужьыр, белогвардеецыр, дзэ хужьым и генерал-лейтенантыр, Врангель, Деникин, Корнилов сымэ я Iэ ижьу ядэзэуауэ, къэзакъыдзэм и дзэпщ пашэхэм я нэхъыфIхэм хагъыхьэ Улагай Сергей Георгий и къуэр адыгэ лъэпкъым щыщу??
Мы къедбжэкIар зы мащIэ къудейщ, нэхъ гъэщIэгъуэныжыр абы и гъащIэращ. Совет зэманым идеологие щхьэусыгъуэкIэ нэмыплъ зрата, тхыдэм и «къуагъым къуалъхьэжа» цIыхухэм ящыщщ мы лIыр. Сыту жыпIэмэ, ар зыхуэзэуари, зи гъащIэ зыхуиусари, зи икърарым емыпцIыжу къулыкъу зыхуищIари, и псэр IутыхукIэ ихъумэну тхьэлъанэ зыхуищIари – Урысейрат. Нып плъыжьым и жьауэм щIэт властыр къэкIуа и ужьи, абыхэм я кIэныр нэхъ къокI жэуэ, тхьэлъанэ итам епцIыжакъым, атIэ и гъащIэр зыпэрыта Iуэхум триухуащ. ГъэщIэгъуэнщ Улагай и гъащIэр. Нобэрей ди тхыгъэмкIэ зэрытхузэфIэкIкIэ нэIуасэ фыхуэтщIынущ абы и гъащIэ гъуэгуанэхэм и Iыхьэ нэхьыщхьэм. Ди жагъуэ зэрыхъущи, псори зы газет напэ кIуэцIым идгъэхуэфынукъым, езы Улагай и гъащIэм теухуа тхыгъэхэри къызэщIакъуэж къудей. КъызэщIэзыкъуэжым и нэхъыбэр къэзакъщ, сыту жыпIэмэ мы адыгэлIым пщIэрэ щIыхьыу къэзакъыдзэм деж щиIар псалъэкIэ пхужыIэнукъым. Нобэ къыздэсым ящыгъупщакъым Улагай теухуа уэрэдхэр, абы и нэIэ щIэта дзэ къудамэри, операцэ зэфIихахэри тхыдэм къызэрыхэщыжыр «Улагаевскэ» цIэм и жьауэм щIэтущ. Аращи, тфIэигъуэу къыдолъытэ апхуэдиз пщIэ Урысейм щызыгъуэта адыгэлIым и хъыбарыр и лъэпкъми яцIыхумэ.
Генерал-лейтенант Улагай Сергей Георгий и къуэр жэпуэгъуэм и 31-м (жьымкIэ 19-м) 1875 гъэм къэхъуащ. Шкуро В. зэритхыжымкIэ ар къыздэхъуар иджырей Горячий ключ къалэращ, тхыдэ-къэхутакIуэ Вершигора А. зэрыжиIэмкIэ – Чугуев къалэращ. Дауэ щымытми, тхыдэтххэр псори арэзы зэрытехъуэмкIэ, Улагай къызэрыхъухьар черкес офицер, шапсыгъ уэркъ Улагай Ислъам-Джэрий Щыхъым и унагъуэращ. Ислъам-Джэрий чристан диныр къищта и ужь Георгий Викторович цIэр къыфIащауэ щытащ. Мыбы утепсэлъыхькIи жыIэпхъэщ, Ислъам-Джэрийр лIыгъэ зыхэлъ офицер щыпкъэу зэрыщытар, илъэс 16 нэхъ мыхъуауэ щихъ Георгийм и орденым и е 4-нэ нагъыщэр къызэрыхуагъэфэщар. ИужькIэ ар нэсащ штабс-капитан лъэгапIэм. 1877-1878 гъэхэм екIуэкIа Урыс-Тырку зауэм хэкIуэдауэ щытащ. Дунейм ехыжа и ужь, полковник цIэр къыфIащащ. Ислъам-Джэрийм къыщIэнащ къуиплI: Анатолий,Албэч, Исмэхьил, Сергей жэуэ. Исмэхьилри офицеру щытащ, Анатолийр 1903 гъэм къэзакъыдзэм и шууейхэр здызэпеуэ зэхьэзэхуэм хэкIуэдауэ щытащ.
Сергей иIыгъар чристан динщ, абыи зы щхьэусыгъуэ иIэщ. Улагайхэ я лъэпкъым шапсыгъыр ябгынэн къахудэхуащ Бзиикъуэ зауэм щыгъуэ. А зэманым Улагай лъэпкъыр яхэтIысхьэжащ натхъуэджхэмрэ къэзакъ станицэ Суворов-Черкесскэмрэ. Зыхэсари, къулыкъу зыдищIари хамэ лъэпкъыу щытми, и лIыгъэмкIэ, икърарымкIэ, щыпкъагъэмкIэ Сергей къэзакъ куэдым ящхьэщыкIри, Урыс-Япон, Япэ дунейпсо зауэжьым жэуэ лIыхъужьу зэуэн хузэфIэкIащ. Париж и Iэгъуэблагъэм деж Сент-Женевьев-де-Буа кхъэм дэт Сергей и сыным тетщ «Ген-лейт. Сергей Улагай 1876-1944 Вечная память Русскому Воину» жэуэ.
АтIэ дауэрэ адыгэлIыр апхуэдэ лъэгапIэхэм зэрынэсар, Деникинрэ Врангелрэ и чэнджэщ языхьэлIэф зауэлI бэлыхь къызэрыхэкIар? Мы упщIэм и жэуапыр къыщебгъэжьэн хуейщ 1895 гъэм. А илъэсым «Михайловский Воронежский» жыхуиIэ кадет къудамэр Сергеймрэ и къуэш нэхъыжьымрэ къаухри, я анэ Алимерт Ольгэ Иван и пхъум и чэнджэщкIэ Кубанскэ къэзакъыдзэм къулыкъу щащIэну макIуэ. Ольгэр нэгъэсауэ бзылъхугъэ Iущу къыщIэкIащ. И щхьэгъусэр яукIыу, бынунагъуэр и щхьэ закъуэу ипIын къыхудэхуами, ар къикIуэтакъым, дэтхэнэ и къуэри (игъуэ нэмысу хэкIуэда Анатолийм щымыхъукIэ) гъуэгу захуэм лъэ быдэкIэ тригъэуващ.
Арами, япэ зэхэуэ дыдэм 1904 гъэм и накъыгъэм (маим) и 12-м Сергейр уIэгъэ къащI, и бгъэм шэ кIуэцIрокI. Абы къимыгъэувыIэу, адэкIэ мэзауэ. И лIыгъэм папщIэ, къыхуагъэфащэ щихъ Аннэм и орденым и е 4-нэ нагъыщэр. А зауэм деж абы и закъуэкъым нагъыщэу къыхуагъэфащэр: 1905 гъэм щихъ Аннэм и орден е 3-нэ нагъыщэр зиIэр, щихъ Станислав и орден е 3-нэ, е 2-нэ нагъыщэхэр зиIэр , абыхэм псоми джатэхэмрэ бантхэмрэ я гъусэжу. Орденым джатэ зэригъусэм кърагъэлъагъуэу щытар, зыхуагъэфащэр лIыгъэ хэлъу зауэм и гуащIэгъуэ дыдэм зэрыхэтаращ. Апхуэдиз орден бжыгъэм къыбжаIэ, Сергейр нэгъэсауэ щхьэмыгъазэу Урыс-Япон зауэм зэрыхэтар.
Зауэм и ужь, подъесаул цIэр къызыхуагъэфэща Улагаир къэзакъыдзэм мэкIуэжри и къулыкъум пещэж. А зэманым дивизионным и хеящIэхэм зэрыхагъыхьам къыуегъэлъагъу абы пщIэ къыхуащIу зэрыщытар.
1913 гъэм и жэпуэгъуэм (октябрым) и 24-м щыщIэдзауэ Сергей дивизионым и е 2-нэ сотнэм и унафэщIщ. И къаруи и гъащIи къулыкъум етауэ мэпсэу а зэманым Улагаир. Унагъуэ ищIын хущIыхьэкъым.
Апхуэдэу екIуэкIыурэ, 1914 гъэм Япэ дунейпсо зауэм щIедзэ. Ипэ махуэхэм щыщIэдзауэ зауэм пэрыува дзэм хэтщ Сергей, щихъ Аннэм и орденым и е 2-нэ нагъыщэри джатэ и гъусэу къилъэщын хущIохьэ. Ауэ абы арэзы ирихъукъым Улагайр, сыту жыпIэмэ, нэхъыбэу зыхэтыр зэхэуэ цIыкIухэт, зауэшхуэр здекIуэкI гъунапкъэхэм пэрыт дзэхэм яхэттэкъым. И лъэIу тхылъхэр ирегъэхьри япэ «Кавказская туземная дивизия» жыхуиIэм, иужькIэ генерал Вельяминов и цIэр зезыхьэ е 1-нэ полкым щозауэ. А зэманым полкыр зыхэт дивизием и унафэщIщ генерал-майор Красновыр. Абдеж Сергейм къыхуагъэфащэ есаул цIэр. 1915 гъэм и гъэмахуэ мазэхэм Улагай Линейцхэм я дивизионым и унафэщIщ Савин, Чукчица къуажэхэм деж щозауэ, нэмыцэдзэм япэщIэтщ. Чукчицэ къуажэм деж Сергей и нэIэ щIэт дивизионыр нэмыцэхэм зэрымыщIэкIэ тоуэри, хьэлэчыр хелъхьэ, къэбгъэрыкIуэ дзэр къегъэувыIэ.
Улагай и дивизионыр хэтащ Брест-Литовск быдапIэр зыхъумахэм, Полесье щIыпIэм зауэ щекIуэкIам, Пинскэ шэдылъэ щIыпIэхэм. А шэдхэм деж австро-нэмыцэхэр дивизионым къеухъуреихьри, биидзэ эскадрон зэтраупщIатэ, абы и ужь генерал Брусилов А. и нэIэ щIэт е 8-нэ дзэм хэту бийм здебгъэрыкIуэм, Улагай и дивизионыр нэмыцэхэм яхолъадэри хьэлэчыр халъхьэ. Апщыгъуэращ генерал Драгомировым Улагай и дивизионым папщIэ щитхауэ щытар: «Линейцы способны не только рубить, но и изрубить» жэуэ. А зэхэуэм папщIэ Сергей къыхуагъэфащэ «За храбрость» жэуэ зытет дыщэ Iэщэр.
Абы и ужь, тхыдэм цIэрыIуэ щыхъуа Луцкэ (Брусиловскэ) зэхэуэм деж Улагай и къэзакъыдзэ сотнитIыр и гъусэу Стоход псым зэпросыкIри, урыс лъэсыдзэ гъуэлъар къагъэтэджыжын папщIэ, шыхэм къопсыхри лъэсу нэмыцэ пулеметхэм пэщIолъадэ. Дивизием и унафэщI Краснов итхыжауэ щытащ: «Нэмыцэхэр къигъэуIэбжьащ ялъэгъуам: щхьэмыIэту ягъэгъуэлъа лъэсыдзэм къэзакъ бащлыкъ плъыжьхэр лъэсу ящхьэпрыкIри, фочышэкIэ нэмыцэхэр зэтраухъуанщIащ. Ар зылъэгъуа ди лъэсыдзэр къэгушхуэжри, мыжурэпэкIэ бийм зрадзащ». Мы зэхэуэм теухуауа теплъэгъуэхэр къэзыпщытэжа тхыдэтх Стрелянов П. и тхыгъэ «Кубанские офицеры в Луцком прорыве и летнем наступлении Юго-Западного фронта 1916 года» жыхуиIэм деж етх а лIыгъэм и фIыщIэу, Георгий и жорым и е 4-нэ нагъыщэр Улагай Сергей къыхуагъэфэщауэ. Шкуро В. зэритхыжымкIэ, орденым ипкъ иткIэ, Сергей къыхуагъэфащэ полковник цIэр.
А зэманым Улагай илъэс 42-м итт. 1916 гъэм и дыгъэгъазэ (декабрь) мазэм хуэкIуэу, е 1-нэ линейнэ полкым и офицерихыр Георгий и дыщэ Iэщэм и кавалер хъуагъыхэт, къыкIэлъыкIуэ щIышылэ (январь) мазэм Улагай Сергейми ар дыдэр къратащ. Тхыдэтххэм ягъэбелджылы адыгэ щIалэм Георгий и орденымрэ дыщэ Iэщэмрэ псом и ужь къыщIратар зи щхьэусыгъуэр абы и укIытэхагърауэ. Нэмысрэ IэдэбрэкIэ зэтеубыда щIалэр щхьэмыгъазэу зауэт, ауэ фIыщIэ и IуэхукIэ адрейхэм закъыхигъэщыну фIэфIтэкъым. ГъэщIэгъуэнщ, ауэ, Урыс-Япон зауэм зэрыIухьэу игъуэта уIэгъэм мыхъумэ, иужькIэ куэдрэ зы уIэгъи игъуэтыжакъым Сергей.
Дивизионым и унафэщIым къыщымынэу, Улагай полкым и хеящIэхэм я тхьэмадэт. Линейнэ полкыр дзэм и нэхъыфIхэм ящыщт, абы къулыкъу щызыщIхэр Урысейм и офицер нэхъ щыпкъэхэрат. 1914-1918 гъэхэм екIуэкIа зауэм деж нэхъ лIыгъэ къызыкъуэкIари ахэращ.
Апхуэдэурэ кIуэурэ, 1917 гъэм къэралыр зэхэтхъуа хъуащ. Гъатхэпэм (мартым) и 25-м Улагай линейнэ полкым, иужькIэ е 2-нэ Запорожскэ полкым жэуэ я унафэщI къалэнхэр игъэзащIэу трагъыхьэ. Мазэ зыбжанэ токIри, е 2-нэ Запорожскэ полкым и унафэщI ящI.
Дауэми, 1920 гъэм и гъатхэпэ мазэм Улагайр иреджэ Деникиным. Кърымым деж дзэ хужьым и унафэщIу трагъыхьа Врангелыр къолъэIури, Улагай къэзакъыдзэр нэгъуэщIым IэщIелъхьэри, Врангелым и дэIэпыкъуэгъуу мэкIуэж. Алъандэрэ зэтегъэпсыхьауэ иIыгъа къэзакъыдзэр къызыхуигъэнахэм я зэранкIэ плъыжьыдзэм зыхуатIри иныкъуэр хэкум йокIыж. Абы и ужь Iуэхугъуэ куэдым хэтыжащ адыгэ щIалэр, а псом я гугъу тхуэщIынкъым зы газет напэкIэ. Ауэ, къыхэгъэщыпхъэ Iуэхугъуэхэм ящыщщ «Улагаевский десант» зыфIащыжауэ щытар. Генерал-лейтенант Улагай зи пашэ дзэр Псыжь къихьауэ щытащ къэзакъхэм зыкърагъэIэтыну, ауэ ар яхузэфIэкIакъым.
Врангель итхыжауэ щытащ: «Къэзакъхэм пщIэ хуабжь къыхуащIт Улагай. Абы и щхьэ закъуэкIэ къэзакъхэр къызэщIиIэтэу и ужьым иту иришэжьэфынут. Къыпщыхъут абы и ужь псори иувэну, апхуэдизу фIыуэ ялъагъути, пщIэ къыхуащIти. Ар шууеидзэм и пашэ пщIымэ, абы хузэфIэмыкIын щыIэтэкъым». АрщхьэкIэ Улагайми хузэфIэкIакъым къэзакъхэр къиIэтын. «Улагаевский десант» зыфIащар хужьыдзэм и Iуэхугъуэ иужьрейхэм ящыщт. Плъыжьыдзэм и къарур зылъэгъуа къэзакъхэм зыкъаIэтын ядэжакъым. Арами, Псыжь хэгъуэгум деж закъримыгъэIэтыфами, къэзакъ мин 12 и ужьым иувэри, Кърым кIуауэ щытащ. Абы къыуегъэлъагъу адыгэлIым пщIэуэ иIар. Арат хужьыдзэм нэгъуэщI Iэмал щимыгъуэтыжым Улагаир щIагъэкIуар. ЯцIыхут абы хузэфIэкIыр нэгъуэщI зыми зэрыхузэфIэмыкIынур. А Iуэхугъуэм и ужь, Улагай дзэм къыхокIыжри хэкум йокIыж.
Япэ щIыкIэ ар псэуащ Сербхэмрэ Хорватхэмрэ я Пащтыхьыгъуэм, и ужьым Францием и Марсель къалэм Iэпхъуэжащ. «Повстанческая армия на Кавказе» жэуэ къызэрагъэпэщыну и ужь итахэм яхэтауэ ятхыж Улагаир. «Горский монархический центр» зэхыхьэ къызэрагъэпэщам и Iэтащхьэхэм ящыщ зыуэ къыхощыж. Ар дыдэм хэтауэ къыхощ Бекович –Черкасскэр, Къылыш-Джэрийр.
Тхыдэр къэзыхутэжхэм щызэхагъэгъуащэ щыIэщ Улагайхэ Сергейрэ Къасболэт и къуэ Кушыкурэ. Абы хагъэгъуащэкIэрэ, жаIэ Сергейр Албанием деж 1928 гъэм къэхъуа зэрыхьзэрийхэм хэтауэ, ЕтIуанэ дунейпсо зауэм деж вермахтым ядэIэпыкъуу щытауэ. Тхыдэтххэм нэгъэсауэ ягъэбелджылыжащ Сергейр апхуэдэ Iуэхухэм зэрыхэмытар. Уеблэмэ, ятхыж а зэманым щыIа «французское партизанское движение сопротивления «Маки» жыхуиIэм хэтауэ, абыхэм ядэIэпыкъуу щытауэ. Абы щыхьэт тохъуэ Улагай Сергей щытепсэлъыхькIэ, белоэмигрантхэм ямызакъуэу, совет къэралым щыщхэми абы и цIэкIэ Iей зэрыжамыIар.
Адыгэ лъэпкъым и къуэ, Урысейм хуэщыпкъэу къулыкъу хуэзыщIа Улагай Сергей дунейм щехыжащ Марсель деж, ауэ здыщIалъхьар Париж къалэм и Сент-Женевьев-де-Буа кхъэращ. Абы и кхъащхьэм тетщ : «Ген-лейт. Сергей Улагай 1876-1944. Вечная память Русскому Воину» жэуэ. Къэзакъ тхыдэтх Брацун (Вырубов) Егор мыпхуэдэу етхыж: «Екатеринодар къалэм деж Рашпилевскэ и урамым Улагай зыщIэса е 10-нэ унэр иджыри щытщ. 2009 гъэм унэр ягъэщIэрэщIэжауэ щытащ. Мы зэманым абы щIэсщ Псыжь къэзакъыдзэм и къудамэхэр.
Абы къыщымынэу, США-м 1974 гъэм Донской станицэм и къэзакъхэм штат Нью-Джерси и къалэ Петерсоным деж къэзакъ лIыхъужьхэм фэеплъ сын хуагъэувам хэтщ Улагай Сергей и цIэр.
Нобэ къыздэсым Улагай и кхъащхьэр Париж щыIэщ. Ауэ къынэмысауэ пIэрэ зэман Псыжь щIыгум и лIыхъужь нэсым и кхъащкIэр французыщIым къитшыжу ди деж къэтшэжыну? Хуэмыфащэу пIэрэ абы и цIэ Екатеринодар и зы урамым фIэтщмэ?» жэуэ.
Дауэ щымытми, Улагай Сергей и цIэр щыкIуэдыжакъым къэралым. Абы къытрищIыкIащ Булгаков Михаил и пьесэ «Бег» жыхуиIэм хэт Чарнота Григорий и образыр. Краснов П. и роман «Белая свитка» жыхуиIэм мыпхуэдэу хэтщ: «Шестой, предпоследний номер: «C.Machts: Tscherkessischer Zapfenstreich, - черкесская заря. Вечерняя заря русских черкесов ... Русских?.. Да, русских ... Разве они все эти доблестные Султан-Гиреи, лихие Улагаи, все эти мужественные люди с благородным характером не были русскими, верными слугами своего Государя?».
Сент-Женевьев-де-Буа кхъэм и щIыгум щыщ кхъащкIэщ щхьэщадзар Улагай и хьэдащхьэм. ЗэманыфIи текIыжащ абы и ужь. Ауэ адыгэлIым траухуа уэрэдым и пычыгъуэхэр къыхоIукI тхыдэ теплъэгъуэхэм. Зэхыуагъэх а зэманым щыIа зэрыхьзэрийм и макъхэр, къыуагъэцIыхуж лIыхъужьхэм я гъуэгуанэ щыпкъэхэр. А лIыхъужьхэм щIыхь иIэу яхэтщ адыгэ лъэпкъым и бын, Урысейм и вагъуэ Улагай Сергей Григорий и къуэр.
Тхыгъэм щыхьэт техъуэ дэфтэрхэр итщ: «Георгиевские кавалеры – кавказцы на службе в кубанских казачьих частях» кубанский архивариус Шкуро В.И.; Рутыч Николай , «Биографический справочник высших чинов Добровольческой армии и Вооруженных Сил Юга России. Материалы к истории Белого движения М., 2002»
http://magazines.russ.ru/znamia/2007/2/sh16.html; «Черкес-рыцарь на службе России. Жизнь и судьба генерал-лейтенанта Сергея Георгиевича Улагая» Брацун (Вырубов) Егор; Казаков Аслан Владимирович, книга-справочник «Адыги (черкесы) на российской военной службе. Воеводы и офицеры середина XVI – начало XX в.», «Улагаи на Балканах»; В.И. Шкуро и А.Д. Вершигора сымэ я тхыгъэ щхьэхуэхэм.
Бемырзэхэ Зураб
Комментарии (0)
Вы должны авторизоваться, чтобы оставлять комментарии.
Комментарии (0)