Непэрэ Тиалфавиты ЗэхъокIыныгъэ Мыинхэр ФэзышIырэ
ТIорэ Тэжъугъэтхы, Тхыгъэм Тыкъежъугъадж
Непэрэ Тиалфавиты ЗэхъокIыныгъэ Мыинхэр ФэзышIырэ
Тхэпкъылъэ Проект
Адыгабзэм ибуквэхэр (тхэпкъхэр) джыри тэрэз дэдэу къэмытхыхьагъэу, зэхэмыфыгъэу тшIошIы. Ар зэхэфыгъуае зышIыри, адыгабзэр зэратхырэ Кириллицэ алфавитым илитерхэр (тамыгъэхэр), адыгабзэм иIэ мэкъэ пчъагъэм бэкIэ зэрэнахь макIэм дакIоу буквэхэр къызхахыгъэ лъэхъаным тхэкIэ амалхэр зэрэзэжъугъэр ары. Алфавитыр къыхэзыхыгъэ шIэныгъэлэжьхэм, макъэр бэу, литерхэр, тэдырэ зы макъэм зы литер фыхэхыгъэнэу зимыкъурэм зэрашIы хабзэу ашІагъ: Е а зы литерым мэкъэ пчъагъэ къырагъэтыгъ, е зы макъэр литер заулэкIэ къагъэлъэгъуагъ. Ащ къыхэкIкIэ алфавитыр гурыIогъуае, тхэкIэеджакIэр зэгъэшIэгъуае хъугъэ.
Арышъ непэ, алфавитыр зэщытымыгъэукъоу, тхэкIэеджакIэр, хэткIи зэгъэшIэгъошIу зышIыщт зэхъокIыныгъэ мыинхэр фэшIыгъэн фаеу тэлъытэ. Тицыхьэшхо зытелъыр, непэ компьютерым къытырэ амалхэр аIэкIэлъыгъэмэ, алфавитыр къытфыхэзыыгъэ шIэныгъэлэжьхэм ар нахь гурыIогъошIоу, нахь зэгъэшIэгъошIоу къыхахын зэралъэкIыщтыгъэр ары. Тиалфавит зигугъу къэтшIыщт зэхъокIыныгъэхэр фэшIыгъэу, бзэхабзэхэр игъэкIотыгъэу къэтхыхьажьыгъэ зыхъукIэ адыгабзэм итхыкIэ нахь зэгъэшIэгъошIу, изэхэфын нахь гурыIогъошIу зэрэхъущтыми, адыгабзэм изэгъэшIэн кIэгушIурэр нахьыбэ зэрэхъущтыми щэч хэмылъэу тшIошIы.
Зэрэнафэшъы, цIыфхэр, лъэпкъэу зыщыщым, чIыпIэу зыщыпсэурэм емылъытыгъэу, макъэу къаIон алъэкIыщтымкIэ зэфэдэу къэхъух. ЕтІанэ къызыхэхъухьэгъэ бзэм/бзэхэм, ахэт макъэхэр гупсэфэу къаIон алъэкIэу, зэмысэгъэ макъэхэр къэIогъуае ащыхъоу регъажьэ. Къызыхэхъухьэгъэ бзэм/бзэхэм фэшъхьафыбзэ зэзгъашIэхэрэм инахьыбэм зэрагъашІэрэ бзэм ымакъэхэр, ар зиныдэлъфыбзэхэм афэдэу къаIон алъэкIырэп. Ахэм апае «бзэр зэрэ имыныдэлъфыбзэр къыхэщы» къикIэу «акцент» иI аIо.
Макъэр, Тамыгъэр (Литерыр), тхэпкъыр (буквэр)
Бзэм ылъапсэр макъэр ары. Бзэхэр ахэт макъэм япчъагъэ елъытыгъэу лъэшэу зэтекIых. Бзэм дэлажьэхэрэм яапэрэ пшъэрылъ, бзэм ымакъэхэр къыхэгъэщыныр ары:
-Бзэм, мэкъэ тхьапша иIэр?
-Ахэм ащыщэу мэкъэзещэхэр тхьапша зэрэхъурэр?
-Мэкъэзэращэхэр тхьапша зэрэхъурэр?...
-Мэкъэзещэхэр, мэкъэзещэ къызэрыкIоха?
-Хьаури бзэм, дифтонгхэри (мэкъэзещэ мэкъитIу зэхэлъ), трифтонгхэри (мэкъэзещэ мэкъищ зэхэлъ) иІа?
Макъэхэм язэхэфын къыкIэлъыкIорэ лъэубэкъур, мы макъэхэр къэзытыщт литерхэм якъыхэхын ары. Мыщ дэжьым шIэныгъэлэжьым ифитыныгъэ гъунэнчъэу, зыфэе литерхэр, гущыIэм фэшIы, макъэ пэпчъы а макъэр къэзытырэ зы литер къыгупшысэн ылъэкIыщтэу къызышIошIыхэри щыI. ШъхьакIэ бзэшIэныгъэлэжьхэм яфитыныгъэхэми гъунапкъэ горэхэр ямыIэу щытэп. Зытетыр арышъ, тилъэпкъ фэдэу, зицIыфышъхьэ макIэ лъэпкъхэм, зыфэе литерхэр къагупшысэн алъэкIыщтми, щыIэ тхэкIэ амалхэм задимыштэкIэ ар алфавит афэхъун ылъэкIыщтэп. Ежь къыфихьыщт шIуагъэр сыдрэ пстэуми апэ ызыгъэщырэ дунэе бэдзэр зэфыщытыкIэм, лъэпкъ цIыфышъхьэ макIэхэр къырадзэщтэп. Лъэпкъыр зыщыпсэурэ хэгъэгум илъ политикэри ащ къыхэмыхьэжьын ылъэкIыщтэп...
Ау гъэшIэгъоныр, лъэпкъ цIыфышъхьэ макIэхэр зышIомыIоф а бэдзэр зэфыщытыкIэ дэдэм, лъигъэкIотэгъэ техникэм ишIуагъэкIэ, кириллицэм хэмыт тызфэныкъо литерхэр къыхэтхын, непэрэр щытымгъэзыеу, тхэпкъылъэр (алфавит) нахь гурыІогъошІу, тхыкІэеджакІэр нахь псынкІэ къышІынэу тызщыгугърэ зэхъокIыныгъэ мыинхэр фэтшIын тлъэкIыгъ.
Алфавит зэхэгъэуцоным иящэнэрэ лъэубэкъу, бзэм ымакъэхэр литерхэм атегощэныр, тхэпкъылъэм итхэпкъхэр къыхэхыныр ары. Литерыр, къытырэ макъэр, е тхыкIэм щигъэцакIэрэ пшъэрылъыр гъэнэфагъэ зыхъукIэ буквэ мэхъу. ЗэкIэлъыкIуакIэ гъэнэфагъэ зиIэ зы бзэм фыхахыгъэ тхэпкъ купри а бзэм итхэпкъылъэ мэхъу.
ЗыкIэгъэтхъыгъэн фаер бзэшIэныгъэлэжьым ипшъэрылъыр ыкIи ар зыфитыр, зыдэлажьэрэ бзэм ежь ымакъэхэр, изэхэлъыкIэ, ихабзэхэр къыхигъэщыныр, зэригъэзэфэныр, гурыIогъошIоу къытхыхьаныр ары нахь, бзэм хэмылъ хабзэхэр къыфигупшысыныр, хэмыт макъэхэр хигъэуцоныр, хэт макъэхэр хигъэзыныр арэп.
ЕтІани, алфавитыр зэхэгъэуцуагъэ зыхъугъэм, илъэсыбэхэр зытешIэ нэуж, хэукъоныгъэхэр къыхэбгъэщыми, ар узэрэфаеу зэблэпхъужьыным ифитыныгъэ, пIэкIэкIыгъэхэн ылъэкIыщт. Арэу щыт нахь мышIэми, ибзэхабзэмэ ахэмыплъэжьрэ, ыбзэ зэпымыоу дэмылажьэрэ, тхыкIэм, бзэр нахь зыгъэлъэшыщт, тхыкІэеджакІэр нахь гурыIогъошIу зышIыщт зэхъокIыныгъэхэр фэзымышIырэ, ыбзэ ихабзэхэр икIэрыкIэу къэзымытхыхьэжьырэ, ыбзэ зышIолъапIэ, лъэпкъырэ, а бзэр зыбзэ хэгъэгурэ щымыIэу тшIошIы. Арышъ лъэпкъхэм, игъом къыхагъэщын амылъэкIыгъэ бзэм ежь ымакъэ горэ къызыхагъэщыжькIэ, къагурымыІогъэгъэ ихабзэ горэ къызагурыIожькIэ, бзэм ежь имые хабзэ горэ щыуагъэкIэ зэрэхалъхьагъэм гу зылъатэжькIэ, бзэм, итхыкIи, ихабзэхэми, бзэм къемыгоощт зэхъокIыныгъэхэр фашIы. Тиныдэлъфыбзэ изытети, сыд ылъэныкъокIи тыбзэ, тыхэмыплъэжьмэ, алфавитыр зэтымгъэзэфэжьымэ, бзэ хабзэхэр къэтымытхыхьэжьмэ мыхъунэу теубытагъэ уегъэшIы. КIэкIэу тэ тишIошIкIэ;
-бзэм непэ егуаорэр, неущи егоощтыр тхыкIэм зэхъокIыныгъэхэр фэшIыныр арэп, фэмышIыныр ары.
-хэти къыдгурыIон фаер, тыбзэ итхыкIэ гурыIогъошIу зытымышIыкIэ, ихабзэхэр хэти къыгурыIоу къызытымытхыхьэжькIэ, джы зэрэщытэу гурыIогъуаеу, зэгъэшIэгъуаеу къызыдгъанэкIэ, бзэр зэзыгъашIэрэр кIуатэмэ къэси нахь макIэ зэрэхъущтыр, бзэр зэрэтIэкIэзыжьыпэщтым ищынагъуи къызэрэтшъхьэщыуцощтыр ары...
«Бзэ зимыIэм лъэпкъ иIэп»
«Бзэ зимыIэм лъэпкъ зэримыIэр » бзэр щымыIэжьы зыхъурэм лъэпкъыри зэрэщымыIэжьыщтыр зыхэзышIэрэ, лъэпкъшIэжь зиIэ хэтрэ адыги, бзэм фемыджагъэми, бзэм изытет ымыгъэгумэкIын ылъэкIырэп. Тэри тыбзэ иIофыгъохэм язэшIохын темыгупшысэн, тыдэмылэжьэн тлъэкIырэп. Бзэм къетIуалIэхэрэмкIэ тигъуазэри, «бзэр цIыфым пае нахь, цIыфыр бзэм паеп» зыIогъэгъэ шIэныгъэлэжьым игупшыс. Ащ тыкъыпкъырыкIызэ тIон тлъэкIыщт «Бзэр лъэпкъым пае нахь, лъэпкъыр бзэм паеп»
Арышъ, бзэм итхыкIэ гурыIогъошIу хъун фае. Бзэр, зибзэ цIыф лъэпкъым фэIорышIэн фае. Сыд идэхагъэкIи, сыд ибаигъэкIи зые лъэпкъым IэкIэзырэ, IэкIэзыщт, IэкIэзыпэщт бзэм нахьи, егъэжьэгъум чIэнагъэ тIэкIухэр ышIыми зые лъэпкъыр зырылажьэрэ, зыдэлажьэрэ зэрыгушхорэ, зыгъэгушхорэ бзэр ары къыхэхыгъэн фаер.
Ащ иапэрэ лъэубэкъуи, тиалфавиты, тхыкIэр гурыIогъошIу зышIыщт зэхъокIыныгъэхэр фэшIыныр, тыбзэ хабзэхэр игъэкIотыгъэу къэтхыхьэжьыныр ары. Непэ, мэгушIо гущыIэр зэрэттхырэм, тибзэхабзэ ар зэрэзэхифрэм, тыбзэ итхыкIэ зэрэ зэгъэшІэгъуаем имызакъоу, бзэшІэныгъэми зэрэ димыштэрэм инэрылъэгъу гууз:
МЭГУШІО
МЭГУШІО гущыIэр пэублэ еджапIэм ияплIэнэрэ классы щаджырэ адыгабзэ тхылъым мыры къызэрэзэхифырэр:
«ГущыIэу мэгушIо зыфиIорэр пычыгъуищэу зэхэт:
Мэ – гу - шIо
Мэкъэзещэу хэтхэр:
э(мэ), ы (гу+ы), э (шIу+э)
Ударениер пычыгъоу шIо зыфиIорэм тефэ.
Мэкъэзэращэу хэтхэр:
м, гу (гу+ы), шIу,(шIу+э)
ГущыIэу мэгушIо зыфиIорэм
мэкъи 6-рэ: (м), (э), (гу), (ы), (шIу),(э),
букви 4-рэ : м, э, гу, шIу (шIу+э) хэт.»
Джы тежъугъэплъ ар зэрэгурыIогъуаем:
ЯплIэнэрэ классым исэу, ылъэгъурэри псынкIэу къызгурымыIорэ еджэкIо цIыкIум, мэгушIо гущыIэм сыд фэдизэу хэплъагъэкIи химылъэгъощт (ы) мэкъэзещэ буквэр хэтэу къызэрэкIэкIырэр, зэ нахь химылъагъорэ (э) мэкъэзещэ буквэр, зэп тIо къызэрэхафэрэр гурыдгъэIон фае. Ау Iофым ихьылъагъэ ащи щиухырэп. ЕджэкIо цIыкIум, мэгушIо гущыIэм химылъэгъуахэрэ мэкъэзэращэ тхэпкъкІэ тызэджэгъэ шIу пычыгъор къыздикIырэми гу лъедгъэтэн фае. Ау цІыкІуи ини хэти гурыІогъое дэдэ щыхъунэу тшІошІырэр, бзэшIэныгъэм пычыгъоу къылъытэрэ Гу, шІу пычыгъохэр мэкъэзэращэ тхэпкъэу адгъэлъытэныр ары.
ТхэкIэеджакIэ зэдгъэшІэщтхэм инахьыбэм адыгабзэр зэрамышIэжьырэри, тхэпкъхэм къатырэ макъэхэр, адыгабзэ зышIэхэрэм афэдэу гурышэкIэ къырахын зэрамылъэкIыщтыри къызыдэплъытэкIэ, мы щысэ закъом, алфавитым зэхъокIыныгъэ фэшIыныр, бзэхабзэхэр къэтхыхьэжьыныр, бзэ Iофыгъохэм апэ имыгъэщыгъэмэ зэрэмыхъущтым джыри зэ тырыуагъэубытэ.
ТибзэшІэныгъэлэжьхэм хэз ямыIэу зэгурыIохи зэдаштагъэ, Адыгабзэ тхыбзитІум зы тхэпкъылъэрэ зы тхыкIэрэ иIэныр зэзгъафэрэ алфавит проектыр къэштагъэ зыхъукIэ гущыIэр зэрэ тхыгъэн фаер мыры: МэгуышІуэ
Адыгабзэм идифтонхэр бзэшIэныгъэ лъапсэм тетэу, мы проектым къызэрэдилъытэу къэтхыхьажьыгъэ зыхъукIэ, гущыIэр зэрэзэхэфыгъэщтыри мыры:
мэгуышІуэ
мэгуышІуэ гущыIэр пычыгъуищэу зэхэт:
мэ-гуы-шІуэ
Мэкъэзещэу хэтхэр:
э(мэ), уы (Iуы пIон укъеджэщт), уэ(Iуэ пIон укъеджэщт)
Ударениер пычыгъоу шІуэ зыфиIорэм тефэ.
Мэкъэзэращэу хэтхэр:
м, г, шІ,
ГущыIэу мэгуышІуэ зыфиIорэм
букви 8-рэ : м, э, г, шІ, у, ы, у, э
мэкъи 6-рэ: м, э, г, уы(Iуы), шІ,уэ(Iуэ), хэт
Мэкъэзещэхэм ащыщэу уы(Iуы)-мрэ, уэ(Іуэ)-мрэ дифтонгых.
Мы тхыкIэр къыхэтхэу, мэкъэзещэмэ афытиІэ гурыIуакIэр зызэблэтхъукIэ мэгуышIуэ гущыIэр зэхэзыфырэр
-гущыIэм хэмыт, гущыIэм химылъагъорэ тхэпкъы лъыхъущтэп.
-мэкъэзещэхэм гурыIуакIэу афытиIэр, бзэ пстэуми зэдыряе бзэшIэныгъэ хабзэм пэшIуекIощтэп. (дифтонгхэр)
У-буквэр, тиалфавит мэкъэзэращэуи, мэкъэзещэуи къызэрэхафэрэм тхэкIэеджакIэр хьылъэ дэдэ зэришIырэр дэгъэзыжьыгъэ хъущт.
Ти Алфавит гурыIогъуае, тхэкIэеджакIэр зэгъэшIэгъуае
къэзышІырэ гурыІуакІэр
-Тибзэхабзэ зэфэшъхьаф пшъэрылъиплI щызыгъэцакIэрэ, ежь хэушъхьафыкIыгъэ макъэ зимыIэ, I ІэпыIэгъу тхэпкъыр, чыйзэфэшI мэкъэзэращэу къэлъытагъэ зэрэхъугъэр.
-Тхэпкъ заулэмэ зыдэщыт чIыпIэм, зигъусэ тхэпкъым елъытыгъэу, зыцэкІэ зэфэмыдэ макъэхэр къызэратырэр. (ГущыIэм фэшIы, Урысыбзэм зы мэкъэ закъо къыщызытырэ И тхэпкъым, Адыгабзэм гущыІапэм щыты зыхъукIэ ЙЫ мэкъитIу зэхэлъыр къыщеты. Пычыгъом иапэрэ тхэпкъэу ыкIи Урысыбзэм къыщитырэ макъэр (исполком -ым хэт и-м ымакъ) къытын зыхъукIэ ыпэкIэ І тхэпкъыр къештэ (Iихыгъ). Ау Урысыбзэм мэкъэзэращэм къыкIэлъыкIорэ И тхэпкъым къыщитырэ макъэр (лист -ым хэт и-м ымакъ) къытын зыхъукIэ къыштэгъэгъэ І тхэпкъыр зыкІыгозыжьыри тымышІэу гозыжьы.
- Э тхэпкъым ыпэкIэ І тхэпкъыр зыщимышыкІагъэми зэрагъэуцурэр
-У тхэпкъыр, къыгот тхэпкъым елъытыгъэу мэкъэзэращэуи, мэкъэзещэуи, мэкъэзещэр пычыгъо гъэпсэу е IупшIэмэкъэгъэпсэуи хъун зэрилъэкIырэр игъэкІотыгъэу зэрэзэхэмыфыгъэр.
-У тхэпкъым къыкIэлъыкIорэ Ы макъэр мытхыгъэми хъунэу къызэралъытагъэр.
-Уэ мэкъитIур Къэбэртэе адыгабзэ тхыкIэм фэмыдэу зы тхэпкъкIэ (О) зэрэтхыгъэр. Хымэбзэ гущыIэмэ ахэт О тхэпкъым ымакъэрэ Адыгей Адыгабзэм хэт О-м къытырэ макъэхэмрэ зэхэмыкIокIэным хабзэ зэрэпымылъыр.
-КI зэгот тхэпкъитIум къыкIэлъыкIорэ е къызыкIэлъыкIорэ тхэпкъым елъытыгъэу зыцэкIэ зыфэмыдэ мэкъитIу (кIэ, макІэ, кIо, кIуагъэ, шкIэ) къызэритырэр. Мы бзэхабзэм шапсыгъэ гущыIэ зырызхэр, шапсыгъэ къэIуакIэм тетэу (гущыIэм фэшI кІакIэ, кIэ, кIэрахъу) загъорэ къэбэртэе гущыIэхэри (адэкІэ) а къэIуакIэм тетэу тхыгъэным иамал къызэримытырэр.
-Г тхэпкъым, къыкIэлъыкIорэ тхэпкъым елъытыгъэу Адыгабзэм мэкъитIу (гыны, гу, гогон) къызэрэщитырэр. Мы бзэхабзэм шапсыгъэ гущыIэ зырызхэр, шапсыгъэ къэIуакIэм тетэу (гущыIэм фэшI гянэ, егэн) загъорэ къэбэртэе гущыIэхэри а къэIуакIэм тетэу (гущыIэм фэшI гянэ, егэн) тхыгъэным иамал къызэримытырэр.
-МэкъэIужъу IупшIэмакъэхэр зыгъэпсырэ У тхэпкъымрэ, пычыгъогъэпс У тхэпкъымрэ тэрэзэу зэхэфыгъэ зэрэмыхъугъэр.
-Адыгабзэм идифтонгэу къалъытэрэ пычыгъохэр зэрэ мыдифтонгхэр, дифтонг шъыпкъэхэр тэрэзэу къыхэгъэщыгъэ зэрэмыхъугъэр.
Джы мы зыгугъу къэтшIыгъэхэм нахь игъэкIотыгъэу такъыщыуцун:
Тибзэхабзэ І тхэпкъыр чыйзэфэшI мэкъэзэращэу къелъытэ. Арышъ зыщишыкIэгъэ чIпIэми зыщимышыкIэгъэ чIыпIэми І тхэпкъыр егъэуцу. А шІыкІэм логикэ зэрэхэмылъым къыхэкІкІэ, Адыгабзэм изэгъэшІэн зимыныдэлъэфыбзэхэм лъэщэу къяхьэлъэкІы
І ІэпыІэгъу Тхэпкъыр.
Тэ тишIощкIэ I тхэпкъыр, мэкъэ хэушъхьэфыкIыгъэ зимыIэ, пшъэрылъ зэфэшъхьафхэр зыгъэцакIэрэ IэпыIэгъу тхэпкъ.
«I» IэпыIэгъу тхэпкъым, титхыбзэ щигъэцакIэрэ пшъэрылъхэр плIы мэхъу:
-«А» тхэпкъыр гущы1апэм щыт зыхъукIэ, зыр жьы кIэтэу (апч, ар, апэрэ, анэш, адыгабзэ) фэдэ гущыІэхэм къащитырэ макъэм, зыри Урысыбзэ гущы1апэм щыты зыхъукIэ (аэропорт, абзац, аэроплан) къытырэ макъэм фэдэу мэкъэзещэ мэкъитIум итхэпкъ. Арышъ, Урысыбзэ гущы1апэм щыты зыхъукIэ къытырэ макъэр къытын фае зыхъурэм жьы зыкIэтым хэмыкIокIэным фэшI ыпэкIэ «I» IэпыIэгъу тхэпкъыр къештэ. (Ае, Анэ, Азэ, Ахъо, АшIу)
-«И» тхэпкъыр, зыр мэкъэзещэ кIыхьэу (И) зыр мэкъитIу (ЙЫ) зэхэлъэу мэкъищым ятхэпкъ. И тхэпкъыр мэкъэзэращэм къызыкIэлъыкIокIэ мэкъэзещэ кIыхь, зэфэдэ мэкъитIу зыхэт дифтонг. Зэфэмыдэ мэкъитIу (ЙЫ) зэхэлъыр къэзытырэ «И» тхэпкъыр тыбзэ мэкъэзэращэм къыкIэлъыкIоу къыхафэрэп. Ау пычыгъом иапэрэ тхэпкъы зыхъурэм «И»-р (ЙЫ) мэкъитIу зэхэлъыми (из, илъэс, ины, ит, гу(ы)ихыгъ) Урысыбзэ гущы1апэм щыты зыхъукIэ къытырэ И макъэм (Iихыгъ, ыIи ылъакъуи, еIи зэкIэкIуагъ) итхэпкъэуи хъун елъэкIы. Арышъ, гущыIэр-пычыгъор къезгъажьэрэ «И» тхэпкъым, Урысыбзэ гущы1апэм щыты зыхъукIэ къытырэ И макъэр зэфэмыдэ мэкъитIу зэхэлъым (ЙЫ) хэмыкIокIэным фэшI ыпэкIэ «I» IэпыIэгъу тхэпкъыр къештэ.
-«У» тхэпкъыр зыр мэкъэ зэращэу зыр мэкъэзещэу мэкъитIум ятхэпкъ.. Мэкъэзэращэм къызыкIэлъыкIокIэ мэкъэзещ.. Ау Адыгей Адыгабзэм, нэмыкI мэкъэзещэ макъэ къыкIэлъымыкIоу, дифтонг ымыгъэпсэу хъурэп. ГущыIэр-пычыгъор къыригъажьэ зыхъурэм, е пычыгъом и1аужрэ макъэ зыхъурэм мэкъэзэращэ къызэрыкIо хъуни, къызыкIэлъыкIорэ тхэпкъым IупшIэ макъэ дигъэпсыни елъэкIы. ГущыІапэм щыт е пычыгъо къезгъажьэрэ У мэкъэзещэм, мэкъэзэращэ У-м хэмыкIокIэным фэшI ыпэкIэ «I» IэпыIэгъу тхэпкъыр къештэ.
-«Е» тхэпкъыр, зыр зэфэдэ мэкъитIу зыхэт дифтонгэу, зыри мэкъитIу (ЙЭ) зэхэлъэу мэкъищым ятхэпкъ. Мэкъэзещэм къызыкIэлъыкIокIэ зэфэдэ мэкъитIу зыхэт дифтонг. Мэкъэзэхэлъыр «ЙЭ» тыбзэ мэкъэзэращэм къыкIэлъыкIоу къыхафэрэп. Ау «Е» тхэпкъым, гущыIэр-пычыгъор къыригъажьэ зыхъукIэ Урысыбзэм къызэрыщитырэм фэдэу «ЙЭ» зэфэмыдэ мэкъитIу зэхэлъыр (ешIу, емын, енэгуен, гуемый,) е Урысыбзэм Э тхэпкъыр гущыІапэм щыты зыхъукIэ (Энгельс) къытырэ макъэр къытын елъэкІы. Арышъ, гущыIэр-пычыгъор къезгъажьэрэ, Урысыбзэ Энгельс гущыIэм къыщитырэ макъэр къэзытырэ Е-р, мэкъэ зэхэлъ ЙЭ-м хэмыкIокIэным фэшI ыпэкIэ І IэпыIэгъу тхэпкъыр къештэ Iехы, IекIэ (абдзах)
-«Я» тхэпкъыр: зыр непэрэ тиалфавиты «Iе» -кIэ къыгъэлъагъорэ мэкъэзещэм, «а»-мэкъэзещер къызыкIэлъыкIокIэ зэдагъэпсырэ дифтонгым зыри «ЙА» мэкъитIу зэхэлъэу мэкъищым ятхэпкъ. «Я» тхэпкъыр мэкъэзэращэм къызыкIэлъыкIокIэ мэкъэзещ. ЫпшъэкIэ зигугъу къэтшIыгъэ мэкъитIур зыхэлажьэрэ дифтонг . Ау гущы1апэм щыты зыхъурэм дифтогэуи (Іеа –макъэр къытэу), мэкъитIу зэхэлъэуи (ЙА) хъун елъэкIы. МэкъэзещитIу зыхэлажьэрэ дифтонгыр, ЙА мэкъитIу зэхэлъым хэмыкIокIэным фэшI Я тхэпкъым ыпэкIэ (I) IэпыIэгъу тхэпкъыр къештэ. Iялэ-Iеалэ (абдзхэкъэIуакI) – кІалэ
-«Э» тхэпкъыр, зы мэкъэзещэм итхэпкъ. Мы тхэпкъым къытырэ макъэр Урысыбзэм хэт мэкъэзещэм пэгъунэгъу. ЗыхэкIокIэн нэмыкI макъэ тыбзэ зэрэхэмытым фэшI, гущыIэм-пычыгъом ыпэ щытми ыпэкIэ «I» тхэпкъыр къымыштэн фаеу тэлъытэ. Мы хабзэр Іэшъхьэмэфэ Даутэ Адыгабзэм итхыкIэ тхыгъэм мыщ фэдэу къыщыкIигътхъыгъ:
«Э зыфиIорэ буквэр гущыАпэм е мэкъэзещэм ыуж щыт зыхъукIэ, урыс алфавитымкIэ макъэу иIэр еIэ, мэкъэзэращэмэ къызакIэлъыкIокIэ, мэкъэзещэ кIакоу мэхъу.»
Гукъаор къызэрэкIигъэтхъыгъэу ежь ытхыгъэми зэрахэмыхьагъэр ары. ГущыIэм фэшI иIэ гущыIэр иэ – (йыэ), мыIэрыс гущыIэри мыэрыс –эу тхыгъэн фае
-«Ы» мэкъэзещэ тхэпкъыр, зыр жьы кIэтэу зыри (Iых, Iыгъ,) гущыIэхэм ахэт Ы макъэм фэдэу мэкъэзещэ мэкъитIум итхэпкъ. Жьы зыкIэт «Ы» тхэпкъыр мэкъэзэращэм къыкIэлъыкIоу тыбзэ къыхафэрэп Ау пычыгъом иапэрэ тхэпкъы зыхъурэм «Ы» тхэпкъыр (ыхьыгъ, ыгу, ылъэгъугъ) фэдэ гущыІэмэ ахэт Жьы зыкIэт мэкъэзещэуи, (Iых, Iыгъ, еIыгъы, еIыхы) ахэт Іы макъэр къытыни елъэкІы, ыкIи жьы зыкIэтым хэмыкIокIэным фэшI, ыпэкIэ «I» IэпыIэгъу тхэпкъыр къештэ.
2-Тыбзэ, бзабэмэ (гущыIэм фэшIы Урысыбзэм, Тыркубзэм)ямыIэ нэшанэ горэ иI. Мэкъэзещэхэм, къызыкIэлъыкIорэ мэкъэзэращэмэ пычыгъо дамыгъэпсэу, пычыгъуакIэ къырагъажьэу. мэхъу. Джащ фэдэ чIыпIэми мэкъэзещэхэм апэкIэ «I» IэпыIэгъу тхэпкъыр къаштэ. (СIихыгъ, сІахыгъ, сIехы, сIон сэгъоты.)
ТI- тІагъэ, тIокIы.
КI- кІалэ, ау шкIэ, макIо(уэ), кIо(уэ)р
ЦI- цIэ, цIыфы.
ЧI- чIыун, чIыгу.
ШI- шIэ, ешIэ, бэ шІагъэ ау шIIэ, ешIIэ
ЛI- лIыжъы, лIы
Дэзымыщт:
КI зыфиIорэ тхэпкъ зэхэлъым къэIокIитIу иI:
А- зыр у тхэпкъым ыпэ иты зыхъукIэ (тхэпкъ о-р шъхьафэу къэIогъэн фаеп ар уэ тхэпкъ зэхэлъ) е ш тхэпкъым къызыкIэлъыкIокIэ къытырэ макъэр ары.
КIо(уэ), макIо(уэ), екIу, шкIэ,
Б- ятIонэрэр мы тхэпкъитIум емыпхыгъэ зыхъукI ары.
КІалэ, кIыхьэ, пакIэ, макIэ
Чыир зэфашIызэ къаIорэ мэкъэзэращитIу зызэIукIэкIэ I IэпыIэгъу тхэпкъыр, ятIонэрэ закъор ары къэзыштэрэр.
ПIшIы пшIы, пІлIэIу - плІэІу.
Ау, шІ, пІ, мэкъэзэращэ тхэпкъитІум къакІэлъыкІорэ мэкъэзещэм, пычыгъо къыригъажьэ фэдэу, мэкъэзэращэм пыутыгъэу укъеджэн фае зыхъукІэ І тхэпкъитІури умытхымэ гущыІэм имэхьэнэ мытэрэзэу къыбгурыІон илъэкІыщт. ГущыІэм фэшІ;
шІэн глаголым зыгорэ пшІэн, бгъэхъэн УрысыбзэкІэ делать мэхьанэр арымэ къытырэр, гущыІэм ш макъэр шІ зышІырэ І тхэпкъ закъор ары хэтхэгъэн фаер. Ау мы глаголым имэхьанэр Урысыбзэ знать –ым къикІырэр арымэ І тхэпкъитІури тхыгъэн фае: шІІэн: знать. ИпшъэкІэ къызэрэтІуагъэу апэрэ І тхэпкъым ш тхэпкъым ымакъэ шІ –ы къешІы. ЯтІонэрэ І тхэпкъым мэкъэзещэм пычыгъуакІэ къыригъажэрэм фэдэу, ыпэкІэ ит шІ мэкъэзэращэм пыутыгъэу укъырегъаджэ
ПІыгъ гущыІэри междометие макъэуи, зыгорэ пІыгъ, оубыты мэхьанэ иІэуи къыбгурыІон илъэкІыщт. Мыщи зыгорэ оубыты мэхьанэр къытыным фэшІ І тхэпкъэу хэтыр тІун фае: пІІгъ.
ТІэ тхыкІэ зиІэ гущыІэми джащ фэдэу мэхьанитІу иІ. Гузылъытапхъэр «ЧІыгур тІы» мэхьэнэ зиІэ ТІэ гущыІэм хэт І тхэпкъымрэ, пкъыгъоу Іэ –м фэгъэхьыгъэ гущыІэм ахэт І тхэпкъымрэ япшъэрылъхэр зэрэзэфэмыдэр ары. Апэрэм хэт І тхэпкъым т –м ымакъэ тІ къешІы. Ау ятІонэрэм І –м т-м ымакъэ зэблихъурэп. І тхэпкъым къыкІэлъыкІорэ мэкъэзещэм, т-м пыутыгъэу, пычыгъуакІэ къыригъажэрэм фэдэу укъырегъаджэ. ГущыІэм І тхэпкъэу хэтын фаер зы, ау имэхьанэ елъытыгъэу т –м ымакъи гущыІэм укъызэреджэри зэфэшъхьаф шъыпкъэ мэхъу. Мыри непэрэ титхыкІэ имэхапІэмэ зэу ащыщ.
Алфавитым хатлъхьэрэ зэхъокІыныгъэм, мы гущыІэмэ афэдэу зэфэмыдэ мэхьанитІу зиІэ гущыІэхэм ятхыкІэ нахь гурыІогъошІу къешІы:
делать шІэн,
знать: ш'эн
утІэныр: тІэн,
Іэ –м игугъу тэшІымэ т'э
междометие пІыгъ,
оубыты: п'ыгъ
П, ш тхэпкъхэм къакІэлъыкІорэ ( ' ) тамыгъэм ыпэ ит п тхэпкъым пІ, ш тхэпкъым шІ, фэдэу, къыкІэлъыкІорэ мэкъэзещэми пычыгъуакІэ къыригъажэрэм фэдэу укъырегъаджэ. Мы тамыгъэ дэдэм т –тхэпкъым ымакъэ зэблихъурэп ау къыкІэлъыкІорэ мэкъэзещэми пычыгъуакІэ къыригъажэрэм фэдэу укъырегъаджэ.
Дэзымыщт:
КI, чI тхэпкъ зэхэлъхэр, чыир зэфашIызэ къаIорэ мэкъэ зэращэхэм аIукIэхэми, I литерыр къэзыштэрэ мэкъэзещэм IукIэхэми зэрэщытэу къэнэжьых, I литеритІури тэтхы.
ЗэрилъэкIкIэ (зэрилъэкIыкIэ)
ГъучIIун (гъучIыIун)
Непэрэ тиалфавиты фэшIыгъэн фаеу тлъытэрэ
зэхъокIыныгъэхэр
Алфавитым и проект зэхэдгъэуцо зэхъум;
-ЗэхъокIыныгъэхэм непэрэ алфавитыр зэщимыгъэукъоным, тынаIэ тедгъэтыгъ.
-Компьютерым иамалхэр дгъэпсэолъагъ.
-ШІэныгъэлэжьхэм, зэгурыIохи тхыбзитIум фыхахыгъэ тхыкIэм тырыгъозагъ.
-Кириллицэ литерхэр зылъапсэ тиалфавит хэт буквэхэм амакъэхэр амакъэу къэдгъэнэжьыгъ. Ащ, непэрэ алфавитымкIэ еджагъэхэри, къин ащымыхъоу проектым хэгъозэнхэм иамал къытыгъ.
-ГущыIэм хэт мэкъэ пстэури тхыгъэмэ нахь еджэгъошIу хъунэу тлъытагъэ. КъатIорэр къызэрэтIорэм фэдэу ттхыгъэ.
-Урысыбзэ буквэхэм къатырэ макъэхэр къэдгъэнэжьыгъ. Ащ, Урыс буквэхэм афэнэIуасэхэр, адыгабзэ зымышІэхэри зэрахэтыжьэу, къызаджэхэрэр зэрэ адыгабзэр къыбгурыIоу къеджэнхэ алъэкIыным иамал къытыгъ..
-Алфавитым зэхъокIыныгъэхэр фэтшIы зэхъум, мэкъабэ къэзытырэ буквэхэр зэгъэшIэгъуае зэрэхъурэр къыдэтлъыти, зэхэкIуакIэрэ макъэхэм, тхэпкъ унаехэр афыхэтхыгъ. Ащ, адыгабзэ къэIокIэ пстэури рыпытхын плъэкIыным иамал къытыгъ.
-тхэпкъыкІэхэр, зыхэтыушъхьафыкIыгъэ тхэпкъхэм итеплъэкIэ апэмычыжьэу къыхэтхыгъ. Ащи, непэрэ титхэпкъылъэкІэ еджагъэхэр, текстхэм къин ащымыхъоу къеджэшъунхэм иамал къытыгъ
-Ти тхэпкъылъэ хэдгъэуцогъэ á, ѓ, ќ, ў, ( ' ) тхэпкъхэм, тыдэ щытми а зы тхэпкъым а зы макъэр къедгъэтын тлъэкІыгъ
-Алфавит проектым, непэрэ алфавитым хэт ё (йо),. ю (йу), литерхэр хэхыгъэу, ахэм ячIыпIэкIэ къатырэ мэкъитІухэр тхыгъэныр нахь игъоу тлъэгъугъэ.
-Хэдгъэхъогъэ литерхэм ащыщэу ѓ, ќ, ў литерыкIэхэр тишIэныгъэлэжьхэм къыхаутыгъэ тхыгъэмэ къахэтхыгъ.
-Á, (') литеритІур тэ къэдгупшысыгъ.
-У тхэпкъым къыкIэлъыкIорэ Ы макъэр тхэпкъыр зэрэ тхыгъэн фаер (уы) Адыгабзэ тхыбзитІум ятхыкIэ зы зышIырэ, шIэныгъэлэжьмэ къызэдыхахыгъэ алфавитым къыхэтхыгъ.
-Е –м йэ мэкъитIур къызыщитырэ чIыпIэм йэ, ю –м ичIыпIэкIэ йу тхыгъэныр, непэрэ къэбэртэе тхыбзэм, глаголхэм джырэ лъэхъан ящэнэрашъхьа йо –кIэ (йохьыр), зэрэщатхырэм, зы тхыкIэ алфавитым, Йы макъэр къэзытырэ И –м ичIыпIэкIэ йы тхыкIэр къызэриштагъэм фэдгъади къыхэтхыгъ.
-Адыгей адыгабзэм Уэ мэкъитІур къыщызытырэ О тхэпкъыр, Къэбэртэе тхыкIэм непи зэрэхэтэу, зытхыкIэ алфавитым къызэриштагъэм фэдэу къэтштагъ.
-І тхэпкъым тыбзэ щигъэцакIэрэ пшъэрылъиплIыр, игъэкIотыгъэу зэхэтфыгъ. Лыеу атхырэ І тъэпкъыр зыщымытхыпхъэм мытхыгъэмэ нахь игъоу тлъэгъугъ. Тхыгъэмэ игъоу зыщытлъэгъугъэ чIыпIэм щигъэцэкІэрэ пшъэрылъхэр зытетым тетэу къэнэжьыгъ.
-КIэкIэу, «мы тхэпкъыр мырэу тхыгъэ ау мыщ фэдэ зэфэмыдэ къеджакІэхэр иI» тIоу кIэтымIотыкIыжьыным фэшI, къатIорэр тхыгъэмэ, тхыгъэм тыкъеджэмэ нахь игъоу тлъэгъугъэ
ЗэхъокІыныгъэхэр кIэкIэу
а ичIыпIэкIэ á
(А тхэпкъыр пычыгъом иапэрэ тхэпкъы зыхъукIэ къытырэ макъэр къытэу)
Іа ичIыпIэкIэ а
(А тхэпкъыр пычыгъом иапэрэ тхэпкъы зыхъукIэ къытырэ макъэр къытэу)
г ичIыпIэкIэ ѓ,
(г буквэм, гыны гущыIэм къыщитырэ макъэр къытэу ѓыны)
кI ичIыпIэкIэ ќ
(кI буквэм, О, У буквэхэр къызыкIэлъыкIокIэ (кIун – ќуын, кIон - ќуэн), е ежь кІ тхэпкъыр Ш буквэм къызыкIэлъыкIокIэ, (шкIэ) къытырэ макъэр къытэу шќэ)
у ичIыпIэкIэ ў
(у буквэм, уанэ уатэ ау гущыIэхэм къащитырэ мэкъэзэращэ макъэр къытэу ўанэ, ўатэ, аў, ўыты)
I-м ичIыпIэкIэ (')
( I литерым, СIихыгъ, пІалъэ, гущыIэхэм ащигъэцэкІэрэ пшъэрылъыр ыгъэцакIэу с'ихыгъ, п'алъэ)
еI, иI фэдэ гущыІэмэ ахэт І тъэпкъыр зытетым тетэу къэдгъэнэжьыгъ еІ, иІ
ЗэхъокIыныгъэхэр къыдэзылъытэрэ алфавит проектым илитерхэр 37-рэ мэхъу. Ахэм ащищэу литер 3I-р непэрэ Ўырысыбзэ алфавитым илитерхэр ары. Литерыр, къытырэ макъэр е бзэм щигъэцакIэрэ функциер гъэнэфагъэ зыхъукIэ буквэ мэхъу:
Мэкъэ унае зиIэ литерхэр (буквэхэр) : 33 мэхъу
А а, Á á, б б, В в, Г г, Ѓ ѓ, Д д, Е е, Жж, З з, И и, Й й, К к, ,ќ Л л, М м, Н н, О о, П п, Р р, С с, Т т, У у, Ў ў, Ф ф, Х х, Ц ц, Ч ч, Ш ш, Щщ, Ы ы, Э э, Я я
Макъэ зимыIэ IэпыIэгъу литерхэр: 4 мэхъу
Ъъ, Ьь, І, (')
Мы литерхэм атешIыкIыгъэ тхэпкъылъэр тхэпкъ 5I мэхъу:
А, а, Á, á, Б, б, В, в, Г, г, Ѓ ѓ, Гъ, гъ, Д, д, Дж дж, Дз, дз, Е, е, Ж, ж, Жъ, жъ, Жь, жь, З, з, И, и, Й, й, К, к, Ќ, ќ, Къ, къ, КІ,кІ, Л, л, Лъ, лъ, ЛІ,лІ, М, м, Н, н, О, о, П, п, ПІ, пІ, Р, р, С, с, Т, т, ТI, тI, У, у, Ў, ў, Ф, ф, Х, х, Хь, хь, Хъ, хъ, Ц, ц, ЦІ, цІ, Ч, ч, Чъ, чъ, ЧІ, чІ, Ш, ш, Шъ, шъ, ШІ, шІ, Щ, щ, Ы, ы, Э, э, Я, я,
Алфавитым имэкъэзещэхэр:
а, á, ы, э, е, и, у, о, я
Мэкъэзещэ къызэрыкIохэр
а, ы, э
Зыр мэкъэзэращэу зыр мэкъэзещэу мэкъитІу зэхэлъыр:
я (йа)
Дифтонгхэр (мэкъэзещэ мэкъитIу зэхэлъ)
е- зэфэдэ мэкъитIу зэхэлъ (непэ, телъ)
и- зэфэдэ мэкъитIу зэхэлъ (тиуын, ихыгъ- и-м Іи фэдэў тыкъеджэ - Iихыгъ)
уэ(Маќуэ - макIуэ),
уа- (ќуагъэ - кIуагъэ, куахъуэ, йэуатэ -еIуатэ),
уы (уыкІыгъ – ІуыкІыгъ),
Трифтонгхэр (мэкъэзещэ мэкъищ зэхэлъ)
Уе (уехы – (Іуехы), гуехы),
уи (гуихыгъ, уихыгъ – (Іуихыгъ))
О мэкъэзещэр Áдыгей адыгабзэ гущыIэхэм къахафэрэп. Хымабзэ гущыIэхэм кІакоу къахэфэ. Ышъхьэрэ адыгабзэм хымэ гущыIэхэм кІакоу къызэрахэфэрэм нэмыкIэу адыгабзэми зэфэдэ мэкъитІу зиІэ дифтонгэу къыхэфэ. (Соќуэ, сохьыр)
Мэкъэзэращэхэр:
Зы литеркIэ къэгъэлъэгъуагъэхэр
б, в, г, ѓ, гъ д, Дж, Дз, ж, з, й, к, ќ, л, м, н, п, р, с, т, ў, ф, х, ц, ч, ш, щ,
ЛитеритIукIэ къэгъэлъэгъуагъэхэр
Гъ, Хъ, Хь, Къ, Чъ, Жъ, Шъ, Лъ, Жь, ПІ, ТІ, КІ, ЦІ, ЧІ, ШІ, ЛІ
IупшIэ макъэ мэкъэзэращэхэр
ЛитеритIукIэ къэгъэлъэгъуагъэхэр,
Гу, Ку, Ќу, Цу, 'У, Ху
ЛитерищкІэ къэгъэлъэгъуагъэхэр,
Дзу, Гъу, Хъу, Къу, Жъу, Шъу, ШІу, П'у, Т'у
Къэзгъэнаф:
Мы къэтпчъыгъэ буквэхэр IупшIэ макъэ мэкъэзэращэу къэлъытэгъэным фэшI,
-пычыгъом IупшIэ макъэм хэлажьэрэ У-м нэмыкI (нахьыбэрэмкIэ у-м ыпэкIэ, загъорэдэдэри ыужкIэ) пычыгъогъэпс мэкъэзещэ хэтын фае.
-пычыгъо зымыгъэпсырэ У мэкъэзещэмрэ къызыкIэлъыкIорэ мэкъэзэращэм, е (') литеремрэ, зэхэтэу IупшIэ макъэ мэкъэзэращэ зэдагъэпсы.
-Іэшъхьэмэфэ Даутэ, У мэкъэзещэмрэ, къызыкIэлъыкIорэ мэкъэзэращэм, е (I) литеремрэ, зэдагъэпсырэ макъэр, IупшIэ макъэ мэкъэзэращэу лъытэгъэным фэшI, пычыгъом IупшIэ макъэм хэлажьэрэ у мэкъэзещэм нэмыкIэу, пычыгъогъэпс мэкъэзещэ хэтын зэрэфаем къыкIимыгъэтхъыгъэми, къыхьыгъэ щысэхэм, ар къызэрэхигъэщыгъагъэм тырыуагъэубытэ. Мары Іэшъхьэмафэ Даутэ къыхьыгъэ щысэхэр: Скобкэмэ адэтхэр пычыгъогъэпс мэкъэзещэхэр ары.
Гу- Ыгу (ы), гузэгу (э),
Гъу- лъагъу (а),нэфшъагъу (а),
Дзу- хьандзу (а),
Жъу- хьалыжъу (ы),
Ку- ыку (ы), сэку(э),
Къу- бгыкъу (ы), тыркъу (ы),
КIу- лъыкIу (ы),
ПIу- шъхьатепІу (е)
ТІу- шитІу (и)
Хъу- псыхъу (ы), лъэхъу (э),
Цу- псыцу (ы),
Шъу- лъашъу (а),
ШIу- шъуашIу (а),
IУ- шъхьатепIу (е), шитIу (и), чыIу (ы), кIыIу (ы)
Ху- емыкIушху (ы), умыгушху(ы). (тэ хэдгъуцожьыгъ)
Гузылъытапхъ:
-Пычыгъо зыгъэпсырэ мэкъэзещэ У тхэпкъыр, IупшIэ макъэм хэлажьэрэп.
- Пычыгъо зыгъэпсырэ мэкъэзещэ У тхэпкъыр, Адыгей (кІахэ) тхыбзэм нэмыкI мэкъэзещэ горэ къыкIэлъымыкIоу, дифтонг ымыгъэпсэу къыхафэрэп.
ЗэхъокІыныгъэхэр нахь игъэкІотыгъэу
Непэрэ тиалфавиты А тхэпкъым, І тамыгъэм иIэпыIэгъукIэ щызэхэтдзырэ ымэкъитIу, алфавит проектым мыщ фэдэу щызэхэтэдзы:
Адыгабзэ гущыІэмэ къахэфэрэ, Урысыбзэ аэропорт, абзац, аэроплан фэдэ гущыІэхэм ахэт А тхэпкъым къытырэ макъэр, бэщыжъыер ыпэкIэ щымытэу А тхэпкъымкIэ къэтэгъэлъагъо, Урысыбзэм фэдэкъабзэу тыкъеджэ. Іае, Іанэ, Іазэ, Іахъо, ІашIу, гущыIэхэр апэкIэ бэщыжъыер щымытэу мыщ фэдэу тэтхы, І тхэпкъыр щыт фэдэу тыкъеджэ айэ, анэ, азэ, ахъуэ, ашIуы.
Гущыапэм щытми, мэкъэзэращэм къыкІэлъэкІоми, Урысыбзэм, Тыркубзэм ахэт А тхэпкъым зэрэ фэдэкъабзэм фэшI гурыIогъошIу мэхъу.
Апч, ар, апэрэ,анэш, адыгабзэ гущыIэхэм ахэт жьы зыкIэт А тхэпкъри Á, á –кIэ къэтэгъэлъагъо. ГущыIэхэри мыщ фэдэу тэтхых: Áпч, áр, áпэрэ,áнэш, áдыѓабзэ. тхэпкъым Урысыбзэмрэ Тыркубзэмрэ ахэт макъэм фэмыдэдэдэми пэмычыжьэ макъэр къэзытырэ á тхэпкъыр еджакIомкIэ зэгъэшІэгъошІу мэхъу.
Непэрэ тиалфавиты И тхэпкъым, І тамыгъэм иIэпыIэгъукIэ щызэхэтдзырэ ымэкъищ, алфавит проектым мыщ фэдэу къыщытэгъэлъагъо
ЫпшъэкIэ зэрэзэхэтфыгъэу, И тхэпкъым Адыгабзэм, гущыапэм щыты зыхъукІэ йы мэкъитIу зэхэлъыр къеты. «Урысыбзэм хэт И тхэпкъым къытырэ макъэр къытыным фэшI, ыпэкIэ І тхэпкъыр къещтэ (Іи)» зэтIогъэ еджакIом ти гущыIэм хэт и тхэпкъыр ыпэкIэ І тхэпкъыр щымыт пэтзэ, Урысыбзэм къыщитырэ макъэм зэрэфэдэкъабзэр, бэщыжъыер щыт зыхъурэм (тІи) къикIырэр фэшъхьаф шъыпкъэ зэрэхъурэр гурыIогъуае щэхъу. И тхэпкъым Адыгабзэм къыщитырэ макъэхэр, непи тиалфавиты хэт а мэкъэ дэдэхэр къэзытырэ тхэпкъхэмкIэ зыттхыкIэ Iофыгъор зэшIохыгъэ, титхыкIэ гурыIогъошIу мэхъу: йыз, йылъэс, йыны, йыт, гуыйыхыгъ, йыхыгъ,
КІэкІэу, къытырэ макъэри, зэрэзекIори Урысыбзэм, хэт тхэпкъым зэрэ фэдэкъабзэм фэшI гурыIогъошIу, гущыапэм щыт І тхэпкъыр имыщыкІагъжьы мэхъу.
Непэрэ тиалфавиты У тхэпкъым, І тамыгъэм иIэпыIэгъукIэ щызэхэтдзырэ ымэкъитIу, алфавит проектым мыщ фэдэу къыщытэгъэлъагъо
У тхэпкъыр, Урысыбзэм хэт У тхэпкъым къытырэ макъэр къытэу къэтэгъанэ. УрысыбзэкIэ университет зыттхыкIэ, у тхэпкъым къытырэ макъэм фэдэкъабзэу Іуынэ-м ичIпIэкIэ уынэ ттхын ыкIи ыпэкІэ І тхэпкъыр щыт фэдэу тыкъеджэн тэлъэкIы. Бэщыжъыер хэмытэу Iофыгъор зэшIохыгъэ мэхъу.
Мэкъэзэращэм къыкІэлъыкІорэ У тхэпкъым непэрэ алфавитым къыщитырэ макъэр ары къытырэр. Ау къыкІэлъыкІорэ макъэу тымытхырэ Ы тхэпкъыр тэтхы: гу –м ичІыпІэкІэ гуы, мэхъу.
Мэкъэзэращэ ІупшІэ макъэхэр къэзгъэпсырэ У тхэпкъым ипшъэрылъхэр зытетым тетэу къэнэжьы
Уанэ, уты, уае, ау, фэдэ гущыIэхэм ахэт мэкъэзэращэ У тхэпкъым ичІыпIэкIэ, Проф. КIэрэщэ Зэйнаб –ы, Адыгабзэм и зы алфавит проекты, Проф. Тхьаркъохъо Юныс –ы Адыгабзэм ишъэфхэр цIэ зыфишIыгъэ тхылъым мэкъэзэращэ У-м ымакъэ къытэу хагъэуцуагъэ, Ў тхэпкъыр тэтхы: Ўанэ, ўыты, ўайэ, аў.
Непэрэ тиалфавиты Е тхэпкъым, І тамыгъэм иIэпыIэгъукIэ щызэхэтдзырэ ымэкъитIу, алфавит проектым мыщ фэдэу къыщытэгъэлъагъо
Е тхэпкъым ЙЭ мэкъитIу зэхэлъыр къызыщитырэ чIыпIэм ЙЭ тэтхы, зэрэтхыгъэм фэдэуи тыкъеджэ: йэшIуы (ешIу), йэмын –(емын ), йэнэгуыйэн (енэгуен), гуыйэмый – (гуемый),
Іе –м ичІыпIэкIэ, Е, тхэпкъыр изакъоу тэтхы. Урысыбзэ Энгельс гущыІэм иапэрэ тхэпкъ Э –м ыпэкIэ І тхэпкъ щыт пшІуигъэшІэу макъэ къызэритырэм фэдэу, е тхэпкъыми ыпэкІэ бэщыжъыер щымытэу а макъэр къетэгъэты; ехы (Iехы), екIэ – (IекIэ) (абдзах)
Мэкъэзэращэм къыкIэлъыкIорэ Е макъэм къытырэ макъэр зытетым тетэу къэнэжьы: непэ, тефэ, фехьы, пехы
Непэрэ тиалфавиты Я тхэпкъым, І тамыгъэм иIэпыIэгъукIэ щызэхэтдзырэ ымэкъищ, алфавит проектым мыщ фэдэу къыщытэгъэлъагъо
МэкъитIу зэхэлъыр (ЙА) къызыщитырэ чIыпIэм непэрэм фэдэу Я тэтхы. Ятэрэ янэрэ, яун Ятэрэ янэрэ, яўын
Мэкъэзэращэм къыкIэлъыкIорэ Я –р зытетым тетэу къэтэгъэнэжьы, непэрэ алфавитым къыщитырэ макъэр къеты.
Ія (Іеа) дифтонгым ичIыпIэкIэ еа тэтхы: еалэ – Іялэ (абдзэхэ къэIуакI) – кІалэ
Непэрэ тиалфавиты Ы тхэпкъым, І тамыгъэм иIэпыIэгъукIэ щызэхэтдзырэ ымэкъитIу, алфавит проектым мыщ фэдэу къыщытэгъэлъагъо:
Ы мэкъэзещэр, Адыгабзэм пкъыгъуацІэхэм иапэрэ тхэпкъы хъурэп. ТитхыкІэ апэрэ тхэпкъэу къызыщыхафэрэ чІыпІэри мэкІэдэд. Арышъ, жьы зыкІэт макъэри, ыпэкІэ бэщыжъыер щыт зыхъукІэ къытырэ макъэри а зы тхэпкъымкІэ къэдгъэлъэгъуагъ.
-ЛъыІэсырэ глаголым ящэнэрашъхьар къэзыгъэлъагъорэ префикс Ы тхэпкъым Ыхьыгъ, ыІыгъ,
-Пкъыгъор ящэнэрашъхьам зэрийэр къэзгъэлъэгъорэ приставкэ Ы тхэпкъым. ылъакъу, ын
-ЫкІи гущыэм хэт Ы тхэпкъым,
-Междометиемэ ахэт Ы тхэпкъым жьы зыкІэт Ы макъэр ары къатырэр.
-Iыгъын, Iыхын глаголхэм ахэт Ы-м ыпэкІэ бэщыжъые щыт фэдэу тыкъеджэ.
-мэкъэзэращэм къызыкІэлъыкІокІэ ы мэкъэзещэм, Урысыбзэм къыщитырэ макъэр къеты.
Непэрэ тиалфавиты Э тхэпкъым, І тамыгъэм иIэпыIэгъукIэ щызэхэтдзырэ итхыкІитІу, алфавит проектым мыщ фэдэу къыщытэгъэлъагъо:
Iэшъхьэмэфэ Даутэ дэгъоу къызэрэхигъэщыгъэу, Э тхэпкъыр мэкъэзещэм ыуж ит зыхъукIэ ыпэкIэ І тхэпкъыр къымыштэуи, аэропорт гущыIэм, а мэкъэзещэм къыкIэлъыкIорэ Э-м ыпэкIэ І щыт зыхъукIэ макъэр къызэритырэм фэдэу адыгабзэ гущыIэхэми къащитын ылъэкIыщт. БзэшIэныгъэм, бзэ пстэуми зэдырае ихабзэ, зы мэкъэзещэм зы пычыгъо зэригъэпсырэр игъэунэфыгъахэу щыт. Арышъ мэкъэзещитIу къызызэкIэлъыкIокIэ дифтонг зэдамыгъэпсымэ тэдырэ зыми зы пычыгъо къегъэпсы. Адыгей адыгабзэм къыхэфэрэ дифтонгхэм яапэрэ макъэ сыдигъуи У мэкъэзещэр ары. Э тхэпкъым ехьылІагъэу тIон тлъэкIыщтыр, непэрэ тиалфавит ихэукъоныгъэ зэрэ дэдгъэзыжьырэр ары. Йыэ, мыэрыс, йэуэ, йэшаэ э, эшъхьэтет. Эбыцу,
ЗэхъуэкІыныгъэхэр къзэдэзлъытэрэ тхэпкъылъэр зэхэубытагъэу
Á, á áдыѓэ, áбадзэ, áнэ, áгъуэ, áдрэ, áдэ, áнэш, áпэрэ, áр,
А, а Ўырысыбзэ гущыэмэ ахэт А тхэпкъым ымакъэ къеты
Непэрэ титхычьэ Áдыѓабзэ гущыапэм щыт Іа тхэпкъым къытырэ макъэр къеты: Айэ, азэ, апс, ахьэ, ашэ, адэ, алъмэкъ, ажэ
Б, б Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Банэ, бырсыр, йэбэнын, йыбэ,
В, в Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
вы вакъэ, вагъуэ, мавэ, (къэбэрдей)
Г, г Непэрэ тхэпкъылъэ Гу, мэгуыэ, гогон, гуемый,
гущыэхэм къащитырэ макъэр къэнэжьы Гуы, мэгуыэ, гуыйэмый,
Мы макъэр къычьэлъыќуэрэ макъэм йэмыпхыгъэў къызэритырэм фэшь йэгэн, гянэ фэдэ шапсыгъэ къэуачьэхэри рыптхын ўэлъэчьы
Ѓ, ѓ Непэрэ титыхычьэ Гыны, егыи, мэгыкІэ, бгэн, бгы, бэгыгъэ, пагэ,
гущыэхэм áхэт Г макъэм къытырэ макъэр къеты
Ѓыны, йэѓыйы, мэѓыкІэ, бѓэн, бѓы, бэѓыгъэ, паѓэ,
Гъ, гъ Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Мэгъы, гъын, гъатхэ, гъэмаф, шъуагъуэ, ўагъэ,
Д, д Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Дэ, данэ, дыды, йэгъэдыды,
Е , е Гущыапэм щыты зыхъукІэ непэрэ титхэпкъылъэ Іехы, ІекІэ Іедзы гущыэмэ áхэт Іе тхэпкъит'уым къатырэ макъэр къеты: Ехы, ечьэ, едзы (Áбдзэхэ къэуакІ)
Мэкъэзэращэм къызыкІэлъыкІуэкІэ непэрэ титхэпкъылъэ е тхэпкъым къыщитырэ макъэр къеты : непэ, тет, неўыщ.
Непэрэ титхэпкъылъэ мэкъэзэращэм къыкІэлъыќуэў пычыгъуакІэ къыригъажьэ зыхъукІэ ыпэкІэ (I) тамыгъэр къызэраштэрэм фэдэу е тхэпкъыми á тамыгъэм йычьп?эчьэ хэтлъэхьэгъэ (?) тамыгъэр къештэ ычьи Ўырысыбзэ гущыэ Энгельс-м хэт Э тхэпкъым ымакъэ къеты. с'ехы, т'ехы
Ж, ж Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Жабгъуэ, жабзэ, жэхэўэн, жэхэпчьэн,
Жъ, жъ Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Жъагъэ, жъамэ, лІыжъы, хъы, жъыўын, жъуагъуэ, жъуыгъэ,
Жь, жь Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Жьы, жьыгъэбыў, жьыф,
З, з Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Сайэ, заўэ, зафэ, мазэ, зефэн,
И, и Гущыапэм щытми, мэкъэзэращэм къычьэлъэќуэми Ўырысыбзэм хэт И тхэпкъым къытырэ макъэр къеты : ихыгъ, индрис, ифыгъ (абдзах)
Й, й Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Йыны, йы, йый, йыўын,
К, к Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Куы, куамэ, куыкэ, кэтыў (шапсыгъ)
Къ, къ Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Къамэ, къэтын, къалэ, къыгъэ
Ќ, ќ Непэрэ титхыкІэ МакІо, кІон, гуыщыэмэ ахэт кІ тхэпкъит'ум ымакъэ
къеты. Маќуэ, ќуэн, Макъэр тхэпкъым иўынайэшъ, ќаќэ, ќэрахъу
фэдэ шапсыгъэ къэуачьэхэри, Къэбэртэйэ къэуачьэхэри рыптхын
ўэлъэчьы )
Л, л Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
Лы, мэлы, лагъэ,
Лъ, лъ Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
Лъы, йэплъын, лъыэсын, лъэсын, лъыплъэн
Ль, ль Непэрэ титхэпкъылъэ хэт лI-м ичъьып?эчьэ тхэпкъылъэм хэдгъэхьагъ. Къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
льы, льэныгъ, пльы, льакъуэ
М, м Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
Мылы, мэлы, матэ, йэмын, йымыс
Н, н Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
Нэ, ўанэ, нэнэжъ, йыныжъ, йыны,
О, о Адыѓей адыѓабзэ гущыэмэ къахафэрэп Тыбзэ
къыхэхьэгъэ хымэ гуыщыэхэм къащитырэ
макъэр къеты. Топ,
зэхъуэкІыныгъ
Непэрэ титхыкІэ Áдыѓабзэ гыщыэхэм къахэфэрэ О
тхэпкъым йычІып'экІэ ўэ тэтхы, Іо –м йычІып'экІи уэ тэтхы.
Къэбэртэйэ Адыѓабзэм хэт О тхэпкъым къытырэ зэфэдэ мэкъит'уыр
Зытетым тетэў къэнэжьы соќуэ, доќуэ, сохьыр
П, п Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
Панэ, пытын, пэ, эпэ, пхъэ,
Пь, пь непэрэ титхычьэ пІастэ, пІашъ, пІырыќу, пІырагу гущыэхэм áхэт макъэр къытэу къыхэнэжьы пьастэ, пьашъ, пьырыќу, пьырагу
Непэрэ титхычьэ, пІуаблэ, пІуакІэ, пІугъэ, пІун, пІалъэ, пІонкІын
фэдэ гуыщыэхэм áхэт пІ –м, йычІып'экІэ ( п' ) тэтхы: п'уаблэ, п'уачьэ, п'уыгъэ, п'уын, п'алъэ, п'уэнчьын,
пь тхэпкъым къычьэлъыќуэрэ мэкъэзещэм, пычыгъуачьэ къырегъажьэмэ, йэ пь тхэпкъым уыпшьэ мэкъэгъэпс у тхэпкъыр къызычьэлъыќуэчьэ (') тамыгъэмчьэ зэпэтэўты, пь тхэпкъ зэхэлъым хэт ь тамыгъэр хэзы.
Р, р Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
Áры, мары, ўэры, ўэрэд, сэры
С, с Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
Сэры, ўасэ, ўэсы, йэсын, нэсын,
Т, т Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
Танэ, тыны, тэтый, тет, тхэн, йэтэн, тхъэн
Ть, ть Непэрэ титхыкIэ тІакъ, тІампІ, тІаркъо, тІы, тІыбжъэ, тІысын, тІэкІу,
тІэкІын, тІэн, гущыэхэм áхэт макъэр къытэу къыхэнэжьы
тьакъ, тьампІ, тьаркъуэ, тьы, тьыбжъэ, тьысын, тэќу, тьэчьын,
тьэн зэхэтьэтьэн, тьэтэн
Непэрэ титхычьэ, тIо, тІуалэ, тІыгъ, тІу, тІэпэ. гуыщыэхэм áхэт
І тхэпкъым йычІып'эчьэ, т' тэтхы: т?уэ, т?уалэ, т?ыгъ, т?у, т?эпэ.
( ' )тамыгъэм, къызычьэлъыќуэрэ т, тхэпкъым ть –м къытырэ макъэри къырегъэты, т –м къычьэлъыќуэрэ мэкъэзещэми пычыгъуачьэ къыригъажьэў ўыкъырегъаджэ.
Гуызылъытапхъ:
тьакъ, тьампІ, тьаркъуэ, тьы, тьыбжъэ, тьысын, тьэќу, тьэчьын, тьэн, зэхэтьэтьэн, тьэтэн гущыэхэм áхэт ть тхэпкъ зэхэлъым ымакъэрэ
т?уэ, т?уалэ, т?ыгъ, т?у, т?эпэ, гущыэхэм áхэт ть тхэпкъым ымакъэрэ
зэфэдэкъабзэп. Т тхэпкъым къыкчьэлъыќуэрэ мэкъэзещэр пиўытын пшъэрылъыр зыгъэцэчьэрэ ь тхэпкъым йычъьып?эчьэ (') тамыгъэр тэтхы
ычьи т' –м, ть тхэпкъым нахь псыгъуэў ўыкъеджэ.
У, у Мэкъэзещ. Гуыщыапэм щыты хъуми, мэкъэзэращэм къычьэлъэќуэми Ўырысыбзэм хэт макъэр ары къытырэр. Непэрэ титхычьэ гущыапэм щыт Іу тхэпкъит'уым йычъьып'эчьэ у, тхэпкъыр тэтхы. Зычьэгъэтхъыгъэн файэр Áдыѓей адыѓабзэм пычыгъуэ зыгъэпсырэ У тхэпкъым, мыдрэ мэкъэзещэм яхэз гуэрэ къычьэлъымыќуэў дифтонг ымыгъэпсэў хъуырэп: Іу – уы, ІуакІэ, уакІэ, Іугъо – уыгъуэ
мэкъэзэращэм къызычьэлъыќуэчьэ: гуы, мэгуыэ, гуэгуэн, куэ, куамэ, куы
Къэбэртэйэ Адыѓабзэм хэзыжьыгъэ мэкъэзэращэ шь (шІ), шъ, жъ, дз, ц мэкъитфым къачьэлъыќуэрэ У мэкъэзещэм, Ўырысыбзэ Ю –м хэт у макъэм фэдэў нахь псыгъуэў ўыкъырагъаджэ: шьуы, шъуиўын, жъуагъуэ, хьандзу цуакъэ,
Непэрэ Áдыѓей Aдыѓабзэ тхычьэм хэт ІО тхэпкъит'уым ячъьып'эчьэ Уэ тхэпкъит'уыр тэтхы
Пычыгъуэгъэпс мэкъэзещэ зыхэт пычыгъуэм, йэжь пычыгъуэ ымыгъэпсэў къызыхафэкІэ къызычьэлъыќуэрэ мэкъэзэращэм йэ ( ' ) тамыгъэм йыгъуысэў мэкъэзэращэ уыпшьэ макъэхэр йэгъэпсы. Áдыѓей адыѓабзэм хэт уыпшьэ макъэхэр I5 –ы мэхъуы
Ў, ў Непэрэ титхычьэ хэт мэкъэзэращэ У тхэпкъым йычъьып'э йэўбыты, ўанэ, ўатэ, ўыты, áў, маўэ, реўы, ўытын, ўэры
Непэрэ Áдыѓей Aдыѓабзэ тхычьэм хэт О тхэпкъым йычъьып'эчьэ Ўэ тэтхы Ўэсмэн, ўэдрыхъу, ўэм йызытет
Непэрэ Къэбэртэйэ Áдыѓабзэм хэт О тхэпкъым къытырэ макъэр, зытетым тетэў къэнэжьы. Соќуэ, сохьыр, дотхыр
Ф, ф Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Фабэ, мафэ, фы, фын, фитыныгъ, чьымаф
Х, х Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Хабзэ, хэдэн, матхэ, йэхы, хатэ, хыйэ,
Хъ, хъ Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Хъуын, хъэдэн, хъэн, махъэ, хъуп'э, хъущэ
Хь, хь Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Хьэ, хьын, йэхьы, хьацэ,
Ц, ц Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Цаѓэ, цаќуэ, цэ, цыйэ, цуы
Ць, ць Непэрэ титхэпкъылъэ цІэ, мацІэ, цІыќуы цІынэ, гуыщыэхэм áхэт цI-м йычъьып?эчьэ къащитырэ макъэр ымакъэў къэнэжьы
Ч, ч Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Чан, чы, чыпэ, чэмы, чатэ, чэтыў, чэщ
Чь, чь Непэрэ ти тхэпкъылъэ макIэ кIымаф гуыщыэхэм áхэт чI –м ичъьып?чьэ мачь, чьымаф
Чъ, чъ Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Мачъэ, чъыэ, чъэбзэн, чъэры,
Чъь, чъь Непэрэ титхэпкъылъэ чІы, чІылъэ, чІып'э, чІэлъын, гуыщыэхэм áхэт чІ тхэпкъым йычъьып?эчьэ къэтэштэ чІ-м къитырэ макъэр къэнэжьы чІы, чъьы, чъьып'э, чъьэлъын,
Ш, ш Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Шагъэ, шапхъ, шќэ, машхэ, шы, шыку,
Шъ, шъ Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Шъабэ, шъуэры, шъуэ, шъхьагъ, шъхьайэ, шъхьэќуэ
Шь, шь Непэрэ титхычьэ шІагъэ, шІуы, шІуэкІын, шІыкІай гущыэхэм
áхэт шІ тхэпкъ зэхэлъым йычъьып?эчьэ къэтэштэ ымакъэ ымакъэ? къэнэжьы шьагъэ, шьуы, шьуэчьын, шьычьай
Непэрэ титхычьэ, шІэн, шІэныгъэ, шІэныгъэлэжь фэдэ
гуыщыэхэм áхэт шІ –м, йычъьып'эчьэ ш' тэтхы: ш?эн, ш?эныгъэ, ш?эныгъэлэжь,
( ' ) тамыгъэм, къызычьэлъыќуэрэ ш тхэпкъым, шь –м къытырэ макъэр къырегъэты, къычьэлъыќуэрэ мэкъэзещэми пычыгъуачьэ
къыригъажьэу ўыкъырегъаджэ.
Щ, щ Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Щатэ, мащтэ, щтэўы'уыгъэ, щэны, щэфэн
Ы, ы Мэкъэзэращэм къызыкІэлъыќуэкІэ непэрэ титхыкІэ
къыщитырэ макъэр къэнэжьы, ты, мылы, сэры, мары,
Непэрэ титхыкІэ ы тхэпкъыр гущыапэм щыты зыхъукІэ къытырэ жьы зыкІэт макъэр къеты.
-ЛъыІэсырэ глаголым ящэнэрашъхьар къэзгъэлъагъуэрэ префикс
Ы-м : Ыхьыгъ, ылъэгъугъ. Ых.
-Пкъыгъуэр ящэнэрашъхьам зэрийэр къэзгъэлъагъуэрэ приставкэ
Ы-м. ылъакъу, ыбз, ышъхь.
-ЫкІи гущыэм хэт Ы-м,
-Междометиемэ ахэт Ы-м жьы зыкІэт макъэр къаты.
-мэкъэзэращэм къызыкІэлъыќуэкІэ ы мэкъэзещэм, Ўырысыбзэм
къыщитырэ макъэр къеты.
Гуызылъытапхъ:
Жьы зыкІэт Ы макъэм Къэбэртэйэ къэуакІэм йы –кІэ зыщихъуэжьыгъ. Хэхэс Áдыѓэм инахьыбэми жьы зыкІэт макъэр áбзэ хэзыжьыгъ. Ы-м йычІып'экІэ йы áуэ.
Ы мэкъэзещэр, Áдыѓабзэм пкъыгъуацІэхэм йыапэрэ тхэпкъы хъурэп. Áпэрэ тхэпкъэу къызыщыхафэрэ чІып'эр мэкІэдэд. Непэрэ титхыкІэ гущыапэм щыт Іы, тхэпкъит'уым къыщитырэ макъэр Іыхын, Іыгъын глагол закъуэхэр ары къызыхафэрэр. Гущыит'уыр зэгъэш'эгъуайэ зэрэмыхъущтымрэ І тхэпкъыр кириллицэ тхэпкъылъэм зэрэхэмытым фэшь, гущыапэм щыты зыхъучьэ тхэным компьютерчьэ ўыдэлэжьэныр лъэщэў къызэригъэхьылъэрэр къыдэтлъыти, Ы тхэпкъым, жьы зычьэт макъэри, Іы тхэпкъым къытырэ макъэри къытымэ йыгъуэў тлъэгъуыгъэ.
Э, э Э тхэпкъыр гущыапэм щыты хъуыми, мэкъэзэращэм къычьэлъэќуэми зыхэќуэчьэн макъэ зэрэтимыэм фэшь, зэфэдэў тэтхы. Іэ тхычьэр йымыщыкІагъэў къэтэлъытэ
Я, я Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Ябѓэ, ятэш, янэжъ,
Ъ, ъ Эпыэгъу тхэпкъ. Титхычьэ щигъэцэчьэрэ пшъэрылъыр Ўырысыбзэм щигъэцачьэрэм зыцэчьэ фэдахэп. Пхъэшэ тамыгъацьэр мытэрэзэў тэлъытэ гъ, хъ, къ, лъ, шъ, жъ, чъ, тхэпкъхэм áхэлажьэ.
Ь, ь Эпыэгъу тхэпкъ. Титхычьэ щигъэцэчьэрэ пшъэрылъыр Ўырысыбзэм щигъэцачьэрэм зыцэчьэ фэдахэп. Шъэбэ тамыгъацьэр мытэрэзэў тэлъытэ Хь, жь, ль, ть, шь, пь зэхэлъ тхэпкъхэм áхэлажьэ.
( ' ) -Эпыэгъу тамыгъ. Макъэ йыэп. Мэкъэзэращэм къычьэлъыќуэрэ мэкъэзещэм пычыгъуачьэ къыригъажьэ зыхъучьэ, мэкъэзещэм ыпэчьэ къещтэ п'э, т'э, п'алъэ, с'ихыгъ, с'ахыгъ.
- мэкъэзещэм къычьэлъыќуэрэ, уыпшІэ мэкъэ тхэпкъым ( 'у ) хэлажьэ
Дж, дж Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Джанэ, джары, джыри, джэгу, джэдыгу
Дз, дз Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Дзэ, бадзэ, дзын, йэдзы,
Мэкъэзэращэ уыпшьэ макъэхэр
Тхэпкъит'уычьэ къэгъэлъэгъуагъэхэр:
гу – ыгу, гуызэгу, джэгу,
'у - чьы'у, чы'у , шит'у
ку – йыку, сэку,
ќу – лъыќу, пхъэнтьэќу
цу – псыцу,
ху – ўымыгушху
п'у - шъхьатеп'у,
ТхэпкъищыкІэ къэгъэлъэгъуагъэхэр
къу – бѓыкъу, тыркъу
хъу – псыхъу, лъэхъу
т'у – шит'у
шъу – лъашъу, псашъу
шьу – шъуашьу
гъу – лъагъу, нэфшъагъу
дзу – хьандзу
жъу – хьалыжъу
Къэзыгъэнаф: Шъхьатеп'у гущыэр Зэрэтхыгъэн файэр шъхьэтепь'у, шит'у гущыэри зэрэ тхыгъэн файэр шить'у . Аў тхыкІэр нахь эшІэхы хъуным фэшь мы тамыгъит'уыр ( ь ) ( ' ) къызызэкІэлъыќуэчьэ ( ' ) эпыэгъу тхэпкъым ыпэ къифэрэ ( ь ) тхэпкъыр áтхырэп
Бэлыдж
Льыжъым бэлыджэ ышьагъ. Йынэў, йынэў бэлыджэр къэчьыгъ. Бэлыджэр чъьыгуым къыхичыжьынэў льыжъыр фежьагъ: йэ’э-къеэжьы, къыхичын ылъэчьырэп.
Льыжъыр ныўэм къеджагъ. Ныўэм льыжъыр ы?ыгъэў, льыжъым бэлыджэр ы’ыгъэў йэ?эх-къеэжьых, къыхачын алъэчьырэп.
Ныўэр пхъуэрэлъф пшъэшъэжъыйэм къеджагъ. Пшъэшъэжъыйэм ныўэр, ныўэм льыжъыр, льыжъым бэлыджэр ы’ыгъэў йэ’эх-къеэжьых къыхачьын алъэчьырэп.
Пшъэшъэжъыйэр хьэцьыќуэў Жучкэ къеджагъ. Жучкэ пшъэшъэжъыйэр, пшъэшъэжъыйэм ныўэр, ныўэм льыжъыр, льыжъым бэлыджэр ы’ыгъэў йэ’эх-къеэжьых, къыхачын алъэчьырэп.
Жучкэ чэтыўым къеджагъ. Чэтыўым Жучкэ, Жучкэ пшъэшъэжъыйэр, пшъэшъэжъыйэм ныўэр, ныўэм льыжъыр, льыжъым бэлыджэр ы’ыгъэў йэ’эх, къеэжьых къыхачын алъэчьырэп.
Чэтыўыр цыгъуэ цьыќуым къеджагъ. Цыгъуэм чэтыўыр, чэтыўым Жучкэ, Жучкэ пшъэшъэжъыйэр, пшъэшъэжъыйэм ныўэр, ныўэм льыжъыр, льыжъым бэлыджэр ы’ыгъэў йэ’эхи-къеэжьхи, къыхачыгъ бэлыджэр.
ЦЫГЪУЭ ЦЬЫЌУЫМ ЙЫЎЫН
Шъофым шышъхьэжъ гуэрэ йлъыгъ. Цыгъуэ цьыќуыр áщ уылъади ўыпчъьагъэ:
-Ўнэ цьыќу, ўынэ дах! Хэта ўынэм йысыр?
Зыми джэўап къытыжьыгъэп. Áрыти цыгъуэр ўынэм йыхьагъ. Шышъхьэ ќуэцьым áр йышьугъуэў щыпсэўэў ригъэжьагъ.
Хьантьаркъуэ ўакъ-ўакъыр къэсыгъ:
-Ўынэ цьыќу, ўынэ дах! Хэта ўынэм йысыр?
-Сэры, цыгъуэ цьыќуыр áры. Ўэ ўыхэта?
-Хьантьэркъуэ ўакъ-ўакъыр сэрыба.
Хьантьаркъуэр ўынэ цьыќуым йыпчьи, цыгъуэмрэ хьантьаркъуэмрэ зэдыщыэхэў áўыблагъ.
Тхьэќуымчьыхьэ цьыќуыр къыуылъэдагъ.
-Ўынэ цьыќу ўынэ дах! Хэта ўынэм йысыр?
-Тэры, цыгъуэ цьыќуымрэ, хьантьаркъуэ ўакъ-ўакъымрэ. Ўэ ўыхэта?
-Тхьэќуымчьыхьэ йэжьэшъуэ цьыќуыр сэрыба?
-Къаќуэ къеблагъ, къихьэри тызэдыщыэн.
Áрэўщтэў шышъхьэм щыри зэгъуысэхэў йысхэ хъуыгъэ.
Бэджэжъыйэр къэчъагъ:
-Ўынэ цьыќу, ўынэ дах! Хэта мыщ йысхэр?
- Цыгъуэ цьыќуыр, хьантьаркъуэ ўакъ-ўакъымр, тхьэќуымчьыхьэ чъэрыр. Ўэ ўыхэта?
-Сэ пстэўмэ ыпэ áхэзыщайэў, пстэўмэ áлъыэсырэр, бэджэжъыйэр áры.
-Къеблагъ, къихь áщыгъуым, -къырагъэблэгъагъ бэджэжъыйэр.
Áрэўщтэў пльыри зэдэпсэўыхэў хъуыгъэ.
Тыгъуыжъыр къыуыхьагъ:
-Ўынэ цьыќу, ўынэ дах! Хэта мыщ йысыр?
-Йысхэр тэры: цыгъуэ цьыќуыр, хьантьаркъуэ ўакъ-ўакъыр, тхьэќуымчьыхьэ чъэрыр, бэджэжъыйэ тхьэгъэпцьыр. Ўэ ўыхэта?
-Сэ къуандэхэм къакъуэлъэтэў зыльыхэрэр áры.
-Къеблагъ, къихь.
Тфыри зэдэпсэўыхэў хъуыгъэ.
Йэт?анэ мышъэжъыр къэцуэхъуагъ.
-Ўынэ цьыќу, ўынэ дах! Хэта мыщ йысыр?
-Йысхэр тэры: цыгъуэ цьыќуыр, хьантьаркъуэ ўакъ-ўакъыр, тхьэќуымчьыхьэ чъэрыр, бэджэжъыйэ тхьэгъэпцьыр, тыгъуыжъ йэжьашъуэў куэндэ къуэгъуым къыкъуэлъэтэў къыэчьахьэрэр зыльырэр áры. Áдэ ўэ ўыхэта?
-Сэри? Сэрыба зэчьэ шъуызэхэзпьытьэщтыр?
Мышъэр шышъхьэ къуыпшъхьам хэтьысхьи зэчьэ зэхипьытьагъэ.
ПЧЭНЫМ ЎЫНЭ ЗЭРИШЬЫГЪЭР
Зэгуэрэм зы ныўэжъ гуыщыалэ гуэрэ щыагъ. Áщ пчэнрэ áщ йыщырхэмрэ йыагъэх. Пчэдыжьрэ цьыфхэр къэтэджыжьых, уэфшьэнхэм áўыж йэхьах, áў хьакуышъхьэм къемыхэў телъ. Щэджагъуэм йэхъуыльэў къэтэджыжьы, машхэ, псы йэшъуэ, гуыщыэныр áщ регъажьэ. Йыгъуынэгъухэми, къебгъуыќуэхэрэми áдэгуыщыэ, áдэгуыщыэ, йэжь-йэжьырэў зыдэгуыщыэжьы!
Пчэнымрэ йыщырхэмрэ къакъырым йышьыхьагъэх, зы ўыц закъуи пачырэп, псы гъуатьќуи áуыфэрэп, къачыхьани áхэр фитхэп.
Зэгуэрэм пчэным йыщырымэ áреуэ:
-Сищыр цьыќухэў сисабыйхэр, мы ныўэжъ гуыщыалэм тыдыщыэн тлъэчьыщтэп! Мэзым тыжъугъаќуэри, ўынэ щытэжъугъэшьыри, джащ тисыщт.
Ныўэжъ гуыщыалэм пчэнымрэ йыщырхэмрэ къакъырым къызэрэрит?уыпщыгъэхэм тетэў áхэм чьаагъ. Ныўэжъым áхэр йылъэгъунхэў игъуэ ифэжьгъэ къуэдый!
Áхэр мэзым къачъэхи чъьп?эў ўынэр зыщаш1ыщтым лъыхъуыхэў фежьагъэх.
Мыйэ чъыѓым йэќуальэшъ пчэным реуэ:
- Мыйэ чъыѓ, мыйэ чъыѓ! Ўикъуэтамэмэ áчъьэгъы ўынэ щысшьы хъуыщта?
-Сачъьэгъы ўэ ўынэ щымышь, -джэўап къетыжьы мыйэ чъыѓым,- Мыйэхэр къыспызымэ ўищырмэ áтефэщтых, ўытын áрахыщт. Лъыќуатэри нэмычь чъьып?э щылъыхъу.
Пчэныр ўэстыгъайэм йэѓуэльагъ.
= Ўэстыгъай, ўэстыгъай! Ўэ ўачьэгъы ўынэ щысшьы хъущта?
-Сачъьэгъы ўынэ щымышь, - джэўап къетыжьы ўэстыгъайэм. – Сищэкъмархэр къыспызымэ ўищырмэ áтефэщтых, ўытын áрахыщт. Нахь чъьып?э дэгъу зэгъуэгъуэты.
Пчэнымрэ ищырхэмрэ лъыќуэтагъэх. Чъыѓэйэ лъаѓэр зелъэгъум риуагъ:
- Чъыѓайэр, чъыѓайэр! Ўэ ўачъьэгъы ўынэ щысшьы хъуыщта?
-Сачъьэгъы ўэ ўынэ щымышь –джэўап къетыжьы чъыѓайэм- пчыхьэ зыхъурэм симышќухэр къефэхынхи уищырмэ áтефэщт, ўытын áрахыщт. Йэт?анэ ўэры шъыпкъэм ўытхьэўсыхэн.
Пчэныр чьайэм йэќуэльагъ,
Чьайыр, чьайыр! Юэ юачъьэгъы ўынэ щысшьы хъущта?
Чьайым зэчьэ йыкъуытамэхэри йытхьэпэхэри йыгъэсысыгъэх,
-Мафи чэщи ситхьэпэхэр мэуышъашъэх- ўищыр цьыќухэр áгъэчъыйэнхэп. Нахь чъьып?э дэгъу зэгъэгъуэты.
Пчэным сыдэў зишьын, ышьыхи ыпэ ригъэхъуыгъ. Хьакъуыжъым дэжь къэсыгъ.,
-Хьакъуыжь, хьакъуыжь! Ўэ ўачъьэгъы ўынэ щысшьы хъущта?
Хьакъуыжъым зигъэсысыгъ:
-Áр хъуына, áр хъуына пчэн! Хьаўми плъэгъуырэба мо пэнэ папцьэў стетхэр зыфэдэхэр! Ўищырхэр пчьэтэ-лъатэў фежьэнхи, сипанэмэ áхэмэ áцыхэр зэчьэ къыхалъэшъуыных. Ўапэ йэгъэхъу пчэн, нахь чъьып?э дэгъу лъыхъу.
Пчэныр пчэйым йэќуэльагъ,
-Пчэйыр, пчэйыр» Ўэ ўачъьэгъы ўынэ щысшьы хъущта?
Пчэйым йытамэхэр йыгъэсысыхи къыуагъ,
- Ўэ ўищырхэр тыгъэм щысхъуымэных, ўэшхым шьуэзгъэбылъыных, Aхэмэ жьыбгъэр áнэзгъэсынэп. Сачъьэгъ ўынэ чъьэшьыхь.
Пчэныр лъэшэў къэгуышьуагъ. Пчэйым йычъьэгъ ўынэ чъьишьыхьи, йыщырхэр йыгъуысэў ўынэм тхъэжьхэў щыщыэхэў áўблагъ.
АБЫЦЫЎ
Бзыў, бзыў гуагуэ,
Гуэгуэ нэшъуыр
Чьашъуэм тес,
Апс къэхьи
Ахь ўэстын
Пыр-р-рр!
Бзыў-бзыў
Бзыўыжъый
Чэпэ-лъатэ,
Чэпэ тьый
Зигъэлъати быбыжьыгъ,
Пыр-р-рр!
ЧЭТЫЎ
Мяў-мяўыр сикушъ,
Куышъэрыпкъэр зынапц
Чэў цэпкъыр зигъуэгу,
Зыгу цьыќуыр эшьуылъ,
Зылъэ цьыќуыр зимажь,
Пырамыбжьыр зижьаў,
Чъыѓ жьау чъьэмыхь.
Ўынэ тхыцьэр зигъуэгу,
Хьачьэ къихьэмэ мытэдж
Мытэджыжьыр сикуышъ,
Йэќуэшъэхи псы къешъу,
Шъуайэр чьыйэў къеўычь
Цыгъуэр шьуыйэў къедыр,
Дыры, дыры сикуышъ.
Ўэ атякъэр, ўэ атакъэр,
Ўисыдж сыдэў машьуэм фэда!
Ўэ атакъэр, ўэ атакъэр,
Ўэ ўижачьэ данэм фэда!
Сыдэў жьэўи ўыкъэтэджра,
Мэкъэ лъэшчьэ ўэ ўыуэра.
Чъыйэ эшьуым ўэ къыхэпщра,
Чьэлэцьыќуыр бгъэгуымэчьра…
Пчэн бжъэкъуэшхуэр мары къэќуэ,
Пчэн пыджалэр мары къэсы.
Ылъабжъэчьэ áр къытепчьэ,
Йэгъэсысы áщ ыжачьэ.
Дэгъуэў шъуышхэх, чьэлэцьыќухэр,
Щайым шъуешъуэх, чьэлэцьыќухэр.
Áрымырмэ пчэн бзэджэжъыр
Мышхэў щысым йэтьыргуыни.
Пчэны цьыќуыр сэ йэспхын
Мы чъыѓ дахэм,
Бжъэкъуэ чьыхьэр сэ йэспхын
Мы чъыѓ дахэм.
-щыт рэхьатэў сипчэн цьыќу,
Щыт рэхьатэў, ўымыбзадж.
Щыт рэхьатэў, сичъыѓ цьыќу,
Щыт рэхьатэў зымгъэсыс.
Аб-аб абы цьыќу,
Абы цьыуым теў нынэ.
Аб-аб абыжъый,
Абыжъыйэм теў нынэ.
Ўэ чэтыўэў чэтыў цьыќуэў,
Нэтьэ фыжьэў чэтыў цьыќу
Бэ тадэжьы чэщэў къаќуи,
Тинаныўи тфэгъэхъый.
Джаўщтэў зыпшьрэм хъуыпхъэжъыйэр,
Ўиуэф йыпчьэў къыўэстын:
Щэ йызыбзэў лэгъэ жъыйэм
Хьалыгъу фабэр йыгъуысэн.
Чэтыў ўынэм къычьэнагъ,
Áщ чэтыўыр къилъэтыгъ,
Ынэхэри къиќуэтыгъ
Чэтым щалъэр йыэдэжь,
Чэтыў ўынэм псыр тыречь.
Тыкъы-тыкъы тыкъырыкъ,
Кимэ пхъэшым мары тес.
Симэ куыми мары йыс,
Дэшхуэ куыпчьыр къырегъаз.
Зарэ, Зарэ цьыќуыжъый,
Зарэ сыдэў хъуыпхъэжъый,
Мо зэ гъуэгуым ўэ къырыќу,
Лъэкъуэ цьыќучьэ ўэ хьэбакъу.
Ўэ синэпсэў сипсы къаргъуэр,
Сынэгу дахэў ўэ къэтхьачь,
Сынэ цьыќухэр къэгъэжьыўых,
Сынэгуышъхьэ къэгъэшъхьаплъ,
Сыжэ цьыќу ўэ къэгъэшх,
Сцэхэр дахэў къэгъэжъыў
- Сыда áдэ хьар ўыхьакъура?
- Сэ тыгъуыжъхэр джы сэгъащтэх.
- Сыд пай ўэ пчьэ чьэпкъуызэра?
- Сэ тыгъуыжъхэм джы сащэщтэ.
Ўэшхыр, ўэшхыр,
Зэ ўыцуыжьба.
Сабый цьыќухэр
Ўымгъэўцьынба!
Тыгъэжъыйэў мэтэжъыйэр,
Зэ ўэ пщэмэ къатфыкъуэплъ.
Тыгъэжъыйэў дышъэжъыйэр,
Ўэ чьэрачьэў къыт?уыплъыхь.
Йыкъуын ўэ ўэс фыжьыр,
Чъьылъэм ўызэрэтелъыгъэр!
Къэсыгъ ўэ, ўэс фыжьыр, ўахътэў
Лъэхъанэў ўитќуыжьыгъуэр!
Тќуыжьи ќуэдыжь,
Ўэ, ўэс фыжьыр,
Тќуыжьи хэхьажь,
Гъэшъуэчь чъьыр.
Хьаб-хьаб, хьаб-хьаб…
Ўэ хьэ цьыќуыр ўымыхьакъу,
Лъэпэфыжьыр ўымыпцьэў,
Си Фатимэ къэмгъэўыщ.
Чэщыр шьуынчьышъ, áр чъыйэшъуырэп,
Си Фатимэ лъэшэў мащтэ.
Ўэ хьэ цьыќуыр ўымыхьакъу,
Си Фатимэ ўымыгъащт.
БЗЫЎХЭР
«Къуал» зыуэрэр къуалэ,
«Лы» зыуэрэр цуынды ,
Мэщгъэќуыдыр тхьаркъуэ,
Къуэм дэсыр псынчьачьэ,
Ячьэ зиэр хьэкуакуэ,
Куыракышъэр псычэт,
Чэт закъуэр къэрэў.
ПЦЬАШХЪУ
Пцьашхъу, пцьашхъу,
Чьэтьаркъу,
Бѓыкъум тызэдеплъ,
Тхылъым тызэдедж,
Йэджагъэ тызэдэхъу.
Уырыуыпчъэхэр
Áпсы плъыжьыбзэм псы йызыбзэў йыт
Къамылыбжъэ плъыжьыбзэмэ щыбжьыйышъхьэ плъыжьыбзищ áрылъ
Шы шьуыцьэшьуым льы шьуыцьэшьу тес
Джэмышхычьэ чьыхьэ псыхьэ, щэ къесхьачьи зэ зыуыслхьи
Чъый чъый ўызэпаўыпчь
Чъый чъый ўыраўыпчьаль
Áрмэўым игъуысэр чъый,
Джэныкъуэм дэсым йыт?уанэр чъый,
Пэчьэ чьэгъэтхъуыр чъый,
Гуыпшысэм йышъхьапэр чъый,
Напэм йышъхьэпаджэр чъый.
Хьалыжъый
Йэўэмэ, йэўэмэ зэрауэмэ зэрауэтэжьэў зы льыжърэ ныўэцьыќурэ щыагъэх. Льыжъыр ныўэм йэлъэуыгъ:
-Хьалыжъыйэ сфэгъажъ ныў
-Сыда зыхэзгъэжъычьыщтыр? Хьаджыгъэ сиэп.
А, ныў! Зэ хьамбарым къинэжьыгъэ щыэмэ къаплъэ, лэжьыгъалъэм дэлъ щыэмэ къэцьэнтхъуыжь, цьэнтхъуафэр къэпхъэнчьыжь- къыдэпхыщт áщ тьэќу.
Льыжъым зэриуагъэм фэдэў ышьыгъ: хьамбарыр къыцьэнтхъужьи къыпхъэнчьыжьи, эбжыбит?у фэдиз хьэджыгъэ къыўгъуэйыжьи, щатэчьэ тхьацуыр ыпшагъ, хьалжъыйэ ыўщэрэхъи, тхъуы чьидзи áр ыгъажъи, ыгъэўчъы?ынэў шъхьангъуыпчъашъхьэм тырилъхьагъ.
Непэрэ Тиалфавиты ЗэхъокIыныгъэ Мыинхэр ФэзышIырэ
Тхэпкъылъэ Проект
Адыгабзэм ибуквэхэр (тхэпкъхэр) джыри тэрэз дэдэу къэмытхыхьагъэу, зэхэмыфыгъэу тшIошIы. Ар зэхэфыгъуае зышIыри, адыгабзэр зэратхырэ Кириллицэ алфавитым илитерхэр (тамыгъэхэр), адыгабзэм иIэ мэкъэ пчъагъэм бэкIэ зэрэнахь макIэм дакIоу буквэхэр къызхахыгъэ лъэхъаным тхэкIэ амалхэр зэрэзэжъугъэр ары. Алфавитыр къыхэзыхыгъэ шIэныгъэлэжьхэм, макъэр бэу, литерхэр, тэдырэ зы макъэм зы литер фыхэхыгъэнэу зимыкъурэм зэрашIы хабзэу ашІагъ: Е а зы литерым мэкъэ пчъагъэ къырагъэтыгъ, е зы макъэр литер заулэкIэ къагъэлъэгъуагъ. Ащ къыхэкIкIэ алфавитыр гурыIогъуае, тхэкIэеджакIэр зэгъэшIэгъуае хъугъэ.
Арышъ непэ, алфавитыр зэщытымыгъэукъоу, тхэкIэеджакIэр, хэткIи зэгъэшIэгъошIу зышIыщт зэхъокIыныгъэ мыинхэр фэшIыгъэн фаеу тэлъытэ. Тицыхьэшхо зытелъыр, непэ компьютерым къытырэ амалхэр аIэкIэлъыгъэмэ, алфавитыр къытфыхэзыыгъэ шIэныгъэлэжьхэм ар нахь гурыIогъошIоу, нахь зэгъэшIэгъошIоу къыхахын зэралъэкIыщтыгъэр ары. Тиалфавит зигугъу къэтшIыщт зэхъокIыныгъэхэр фэшIыгъэу, бзэхабзэхэр игъэкIотыгъэу къэтхыхьажьыгъэ зыхъукIэ адыгабзэм итхыкIэ нахь зэгъэшIэгъошIу, изэхэфын нахь гурыIогъошIу зэрэхъущтыми, адыгабзэм изэгъэшIэн кIэгушIурэр нахьыбэ зэрэхъущтыми щэч хэмылъэу тшIошIы.
Зэрэнафэшъы, цIыфхэр, лъэпкъэу зыщыщым, чIыпIэу зыщыпсэурэм емылъытыгъэу, макъэу къаIон алъэкIыщтымкIэ зэфэдэу къэхъух. ЕтІанэ къызыхэхъухьэгъэ бзэм/бзэхэм, ахэт макъэхэр гупсэфэу къаIон алъэкIэу, зэмысэгъэ макъэхэр къэIогъуае ащыхъоу регъажьэ. Къызыхэхъухьэгъэ бзэм/бзэхэм фэшъхьафыбзэ зэзгъашIэхэрэм инахьыбэм зэрагъашІэрэ бзэм ымакъэхэр, ар зиныдэлъфыбзэхэм афэдэу къаIон алъэкIырэп. Ахэм апае «бзэр зэрэ имыныдэлъфыбзэр къыхэщы» къикIэу «акцент» иI аIо.
Макъэр, Тамыгъэр (Литерыр), тхэпкъыр (буквэр)
Бзэм ылъапсэр макъэр ары. Бзэхэр ахэт макъэм япчъагъэ елъытыгъэу лъэшэу зэтекIых. Бзэм дэлажьэхэрэм яапэрэ пшъэрылъ, бзэм ымакъэхэр къыхэгъэщыныр ары:
-Бзэм, мэкъэ тхьапша иIэр?
-Ахэм ащыщэу мэкъэзещэхэр тхьапша зэрэхъурэр?
-Мэкъэзэращэхэр тхьапша зэрэхъурэр?...
-Мэкъэзещэхэр, мэкъэзещэ къызэрыкIоха?
-Хьаури бзэм, дифтонгхэри (мэкъэзещэ мэкъитIу зэхэлъ), трифтонгхэри (мэкъэзещэ мэкъищ зэхэлъ) иІа?
Макъэхэм язэхэфын къыкIэлъыкIорэ лъэубэкъур, мы макъэхэр къэзытыщт литерхэм якъыхэхын ары. Мыщ дэжьым шIэныгъэлэжьым ифитыныгъэ гъунэнчъэу, зыфэе литерхэр, гущыIэм фэшIы, макъэ пэпчъы а макъэр къэзытырэ зы литер къыгупшысэн ылъэкIыщтэу къызышIошIыхэри щыI. ШъхьакIэ бзэшIэныгъэлэжьхэм яфитыныгъэхэми гъунапкъэ горэхэр ямыIэу щытэп. Зытетыр арышъ, тилъэпкъ фэдэу, зицIыфышъхьэ макIэ лъэпкъхэм, зыфэе литерхэр къагупшысэн алъэкIыщтми, щыIэ тхэкIэ амалхэм задимыштэкIэ ар алфавит афэхъун ылъэкIыщтэп. Ежь къыфихьыщт шIуагъэр сыдрэ пстэуми апэ ызыгъэщырэ дунэе бэдзэр зэфыщытыкIэм, лъэпкъ цIыфышъхьэ макIэхэр къырадзэщтэп. Лъэпкъыр зыщыпсэурэ хэгъэгум илъ политикэри ащ къыхэмыхьэжьын ылъэкIыщтэп...
Ау гъэшIэгъоныр, лъэпкъ цIыфышъхьэ макIэхэр зышIомыIоф а бэдзэр зэфыщытыкIэ дэдэм, лъигъэкIотэгъэ техникэм ишIуагъэкIэ, кириллицэм хэмыт тызфэныкъо литерхэр къыхэтхын, непэрэр щытымгъэзыеу, тхэпкъылъэр (алфавит) нахь гурыІогъошІу, тхыкІэеджакІэр нахь псынкІэ къышІынэу тызщыгугърэ зэхъокIыныгъэ мыинхэр фэтшIын тлъэкIыгъ.
Алфавит зэхэгъэуцоным иящэнэрэ лъэубэкъу, бзэм ымакъэхэр литерхэм атегощэныр, тхэпкъылъэм итхэпкъхэр къыхэхыныр ары. Литерыр, къытырэ макъэр, е тхыкIэм щигъэцакIэрэ пшъэрылъыр гъэнэфагъэ зыхъукIэ буквэ мэхъу. ЗэкIэлъыкIуакIэ гъэнэфагъэ зиIэ зы бзэм фыхахыгъэ тхэпкъ купри а бзэм итхэпкъылъэ мэхъу.
ЗыкIэгъэтхъыгъэн фаер бзэшIэныгъэлэжьым ипшъэрылъыр ыкIи ар зыфитыр, зыдэлажьэрэ бзэм ежь ымакъэхэр, изэхэлъыкIэ, ихабзэхэр къыхигъэщыныр, зэригъэзэфэныр, гурыIогъошIоу къытхыхьаныр ары нахь, бзэм хэмылъ хабзэхэр къыфигупшысыныр, хэмыт макъэхэр хигъэуцоныр, хэт макъэхэр хигъэзыныр арэп.
ЕтІани, алфавитыр зэхэгъэуцуагъэ зыхъугъэм, илъэсыбэхэр зытешIэ нэуж, хэукъоныгъэхэр къыхэбгъэщыми, ар узэрэфаеу зэблэпхъужьыным ифитыныгъэ, пIэкIэкIыгъэхэн ылъэкIыщт. Арэу щыт нахь мышIэми, ибзэхабзэмэ ахэмыплъэжьрэ, ыбзэ зэпымыоу дэмылажьэрэ, тхыкIэм, бзэр нахь зыгъэлъэшыщт, тхыкІэеджакІэр нахь гурыIогъошIу зышIыщт зэхъокIыныгъэхэр фэзымышIырэ, ыбзэ ихабзэхэр икIэрыкIэу къэзымытхыхьэжьырэ, ыбзэ зышIолъапIэ, лъэпкъырэ, а бзэр зыбзэ хэгъэгурэ щымыIэу тшIошIы. Арышъ лъэпкъхэм, игъом къыхагъэщын амылъэкIыгъэ бзэм ежь ымакъэ горэ къызыхагъэщыжькIэ, къагурымыІогъэгъэ ихабзэ горэ къызагурыIожькIэ, бзэм ежь имые хабзэ горэ щыуагъэкIэ зэрэхалъхьагъэм гу зылъатэжькIэ, бзэм, итхыкIи, ихабзэхэми, бзэм къемыгоощт зэхъокIыныгъэхэр фашIы. Тиныдэлъфыбзэ изытети, сыд ылъэныкъокIи тыбзэ, тыхэмыплъэжьмэ, алфавитыр зэтымгъэзэфэжьымэ, бзэ хабзэхэр къэтымытхыхьэжьмэ мыхъунэу теубытагъэ уегъэшIы. КIэкIэу тэ тишIошIкIэ;
-бзэм непэ егуаорэр, неущи егоощтыр тхыкIэм зэхъокIыныгъэхэр фэшIыныр арэп, фэмышIыныр ары.
-хэти къыдгурыIон фаер, тыбзэ итхыкIэ гурыIогъошIу зытымышIыкIэ, ихабзэхэр хэти къыгурыIоу къызытымытхыхьэжькIэ, джы зэрэщытэу гурыIогъуаеу, зэгъэшIэгъуаеу къызыдгъанэкIэ, бзэр зэзыгъашIэрэр кIуатэмэ къэси нахь макIэ зэрэхъущтыр, бзэр зэрэтIэкIэзыжьыпэщтым ищынагъуи къызэрэтшъхьэщыуцощтыр ары...
«Бзэ зимыIэм лъэпкъ иIэп»
«Бзэ зимыIэм лъэпкъ зэримыIэр » бзэр щымыIэжьы зыхъурэм лъэпкъыри зэрэщымыIэжьыщтыр зыхэзышIэрэ, лъэпкъшIэжь зиIэ хэтрэ адыги, бзэм фемыджагъэми, бзэм изытет ымыгъэгумэкIын ылъэкIырэп. Тэри тыбзэ иIофыгъохэм язэшIохын темыгупшысэн, тыдэмылэжьэн тлъэкIырэп. Бзэм къетIуалIэхэрэмкIэ тигъуазэри, «бзэр цIыфым пае нахь, цIыфыр бзэм паеп» зыIогъэгъэ шIэныгъэлэжьым игупшыс. Ащ тыкъыпкъырыкIызэ тIон тлъэкIыщт «Бзэр лъэпкъым пае нахь, лъэпкъыр бзэм паеп»
Арышъ, бзэм итхыкIэ гурыIогъошIу хъун фае. Бзэр, зибзэ цIыф лъэпкъым фэIорышIэн фае. Сыд идэхагъэкIи, сыд ибаигъэкIи зые лъэпкъым IэкIэзырэ, IэкIэзыщт, IэкIэзыпэщт бзэм нахьи, егъэжьэгъум чIэнагъэ тIэкIухэр ышIыми зые лъэпкъыр зырылажьэрэ, зыдэлажьэрэ зэрыгушхорэ, зыгъэгушхорэ бзэр ары къыхэхыгъэн фаер.
Ащ иапэрэ лъэубэкъуи, тиалфавиты, тхыкIэр гурыIогъошIу зышIыщт зэхъокIыныгъэхэр фэшIыныр, тыбзэ хабзэхэр игъэкIотыгъэу къэтхыхьэжьыныр ары. Непэ, мэгушIо гущыIэр зэрэттхырэм, тибзэхабзэ ар зэрэзэхифрэм, тыбзэ итхыкIэ зэрэ зэгъэшІэгъуаем имызакъоу, бзэшІэныгъэми зэрэ димыштэрэм инэрылъэгъу гууз:
МЭГУШІО
МЭГУШІО гущыIэр пэублэ еджапIэм ияплIэнэрэ классы щаджырэ адыгабзэ тхылъым мыры къызэрэзэхифырэр:
«ГущыIэу мэгушIо зыфиIорэр пычыгъуищэу зэхэт:
Мэ – гу - шIо
Мэкъэзещэу хэтхэр:
э(мэ), ы (гу+ы), э (шIу+э)
Ударениер пычыгъоу шIо зыфиIорэм тефэ.
Мэкъэзэращэу хэтхэр:
м, гу (гу+ы), шIу,(шIу+э)
ГущыIэу мэгушIо зыфиIорэм
мэкъи 6-рэ: (м), (э), (гу), (ы), (шIу),(э),
букви 4-рэ : м, э, гу, шIу (шIу+э) хэт.»
Джы тежъугъэплъ ар зэрэгурыIогъуаем:
ЯплIэнэрэ классым исэу, ылъэгъурэри псынкIэу къызгурымыIорэ еджэкIо цIыкIум, мэгушIо гущыIэм сыд фэдизэу хэплъагъэкIи химылъэгъощт (ы) мэкъэзещэ буквэр хэтэу къызэрэкIэкIырэр, зэ нахь химылъагъорэ (э) мэкъэзещэ буквэр, зэп тIо къызэрэхафэрэр гурыдгъэIон фае. Ау Iофым ихьылъагъэ ащи щиухырэп. ЕджэкIо цIыкIум, мэгушIо гущыIэм химылъэгъуахэрэ мэкъэзэращэ тхэпкъкІэ тызэджэгъэ шIу пычыгъор къыздикIырэми гу лъедгъэтэн фае. Ау цІыкІуи ини хэти гурыІогъое дэдэ щыхъунэу тшІошІырэр, бзэшIэныгъэм пычыгъоу къылъытэрэ Гу, шІу пычыгъохэр мэкъэзэращэ тхэпкъэу адгъэлъытэныр ары.
ТхэкIэеджакIэ зэдгъэшІэщтхэм инахьыбэм адыгабзэр зэрамышIэжьырэри, тхэпкъхэм къатырэ макъэхэр, адыгабзэ зышIэхэрэм афэдэу гурышэкIэ къырахын зэрамылъэкIыщтыри къызыдэплъытэкIэ, мы щысэ закъом, алфавитым зэхъокIыныгъэ фэшIыныр, бзэхабзэхэр къэтхыхьэжьыныр, бзэ Iофыгъохэм апэ имыгъэщыгъэмэ зэрэмыхъущтым джыри зэ тырыуагъэубытэ.
ТибзэшІэныгъэлэжьхэм хэз ямыIэу зэгурыIохи зэдаштагъэ, Адыгабзэ тхыбзитІум зы тхэпкъылъэрэ зы тхыкIэрэ иIэныр зэзгъафэрэ алфавит проектыр къэштагъэ зыхъукIэ гущыIэр зэрэ тхыгъэн фаер мыры: МэгуышІуэ
Адыгабзэм идифтонхэр бзэшIэныгъэ лъапсэм тетэу, мы проектым къызэрэдилъытэу къэтхыхьажьыгъэ зыхъукIэ, гущыIэр зэрэзэхэфыгъэщтыри мыры:
мэгуышІуэ
мэгуышІуэ гущыIэр пычыгъуищэу зэхэт:
мэ-гуы-шІуэ
Мэкъэзещэу хэтхэр:
э(мэ), уы (Iуы пIон укъеджэщт), уэ(Iуэ пIон укъеджэщт)
Ударениер пычыгъоу шІуэ зыфиIорэм тефэ.
Мэкъэзэращэу хэтхэр:
м, г, шІ,
ГущыIэу мэгуышІуэ зыфиIорэм
букви 8-рэ : м, э, г, шІ, у, ы, у, э
мэкъи 6-рэ: м, э, г, уы(Iуы), шІ,уэ(Iуэ), хэт
Мэкъэзещэхэм ащыщэу уы(Iуы)-мрэ, уэ(Іуэ)-мрэ дифтонгых.
Мы тхыкIэр къыхэтхэу, мэкъэзещэмэ афытиІэ гурыIуакIэр зызэблэтхъукIэ мэгуышIуэ гущыIэр зэхэзыфырэр
-гущыIэм хэмыт, гущыIэм химылъагъорэ тхэпкъы лъыхъущтэп.
-мэкъэзещэхэм гурыIуакIэу афытиIэр, бзэ пстэуми зэдыряе бзэшIэныгъэ хабзэм пэшIуекIощтэп. (дифтонгхэр)
У-буквэр, тиалфавит мэкъэзэращэуи, мэкъэзещэуи къызэрэхафэрэм тхэкIэеджакIэр хьылъэ дэдэ зэришIырэр дэгъэзыжьыгъэ хъущт.
Ти Алфавит гурыIогъуае, тхэкIэеджакIэр зэгъэшIэгъуае
къэзышІырэ гурыІуакІэр
-Тибзэхабзэ зэфэшъхьаф пшъэрылъиплI щызыгъэцакIэрэ, ежь хэушъхьафыкIыгъэ макъэ зимыIэ, I ІэпыIэгъу тхэпкъыр, чыйзэфэшI мэкъэзэращэу къэлъытагъэ зэрэхъугъэр.
-Тхэпкъ заулэмэ зыдэщыт чIыпIэм, зигъусэ тхэпкъым елъытыгъэу, зыцэкІэ зэфэмыдэ макъэхэр къызэратырэр. (ГущыIэм фэшIы, Урысыбзэм зы мэкъэ закъо къыщызытырэ И тхэпкъым, Адыгабзэм гущыІапэм щыты зыхъукIэ ЙЫ мэкъитIу зэхэлъыр къыщеты. Пычыгъом иапэрэ тхэпкъэу ыкIи Урысыбзэм къыщитырэ макъэр (исполком -ым хэт и-м ымакъ) къытын зыхъукIэ ыпэкIэ І тхэпкъыр къештэ (Iихыгъ). Ау Урысыбзэм мэкъэзэращэм къыкIэлъыкIорэ И тхэпкъым къыщитырэ макъэр (лист -ым хэт и-м ымакъ) къытын зыхъукIэ къыштэгъэгъэ І тхэпкъыр зыкІыгозыжьыри тымышІэу гозыжьы.
- Э тхэпкъым ыпэкIэ І тхэпкъыр зыщимышыкІагъэми зэрагъэуцурэр
-У тхэпкъыр, къыгот тхэпкъым елъытыгъэу мэкъэзэращэуи, мэкъэзещэуи, мэкъэзещэр пычыгъо гъэпсэу е IупшIэмэкъэгъэпсэуи хъун зэрилъэкIырэр игъэкІотыгъэу зэрэзэхэмыфыгъэр.
-У тхэпкъым къыкIэлъыкIорэ Ы макъэр мытхыгъэми хъунэу къызэралъытагъэр.
-Уэ мэкъитIур Къэбэртэе адыгабзэ тхыкIэм фэмыдэу зы тхэпкъкIэ (О) зэрэтхыгъэр. Хымэбзэ гущыIэмэ ахэт О тхэпкъым ымакъэрэ Адыгей Адыгабзэм хэт О-м къытырэ макъэхэмрэ зэхэмыкIокIэным хабзэ зэрэпымылъыр.
-КI зэгот тхэпкъитIум къыкIэлъыкIорэ е къызыкIэлъыкIорэ тхэпкъым елъытыгъэу зыцэкIэ зыфэмыдэ мэкъитIу (кIэ, макІэ, кIо, кIуагъэ, шкIэ) къызэритырэр. Мы бзэхабзэм шапсыгъэ гущыIэ зырызхэр, шапсыгъэ къэIуакIэм тетэу (гущыIэм фэшI кІакIэ, кIэ, кIэрахъу) загъорэ къэбэртэе гущыIэхэри (адэкІэ) а къэIуакIэм тетэу тхыгъэным иамал къызэримытырэр.
-Г тхэпкъым, къыкIэлъыкIорэ тхэпкъым елъытыгъэу Адыгабзэм мэкъитIу (гыны, гу, гогон) къызэрэщитырэр. Мы бзэхабзэм шапсыгъэ гущыIэ зырызхэр, шапсыгъэ къэIуакIэм тетэу (гущыIэм фэшI гянэ, егэн) загъорэ къэбэртэе гущыIэхэри а къэIуакIэм тетэу (гущыIэм фэшI гянэ, егэн) тхыгъэным иамал къызэримытырэр.
-МэкъэIужъу IупшIэмакъэхэр зыгъэпсырэ У тхэпкъымрэ, пычыгъогъэпс У тхэпкъымрэ тэрэзэу зэхэфыгъэ зэрэмыхъугъэр.
-Адыгабзэм идифтонгэу къалъытэрэ пычыгъохэр зэрэ мыдифтонгхэр, дифтонг шъыпкъэхэр тэрэзэу къыхэгъэщыгъэ зэрэмыхъугъэр.
Джы мы зыгугъу къэтшIыгъэхэм нахь игъэкIотыгъэу такъыщыуцун:
Тибзэхабзэ І тхэпкъыр чыйзэфэшI мэкъэзэращэу къелъытэ. Арышъ зыщишыкIэгъэ чIпIэми зыщимышыкIэгъэ чIыпIэми І тхэпкъыр егъэуцу. А шІыкІэм логикэ зэрэхэмылъым къыхэкІкІэ, Адыгабзэм изэгъэшІэн зимыныдэлъэфыбзэхэм лъэщэу къяхьэлъэкІы
І ІэпыІэгъу Тхэпкъыр.
Тэ тишIощкIэ I тхэпкъыр, мэкъэ хэушъхьэфыкIыгъэ зимыIэ, пшъэрылъ зэфэшъхьафхэр зыгъэцакIэрэ IэпыIэгъу тхэпкъ.
«I» IэпыIэгъу тхэпкъым, титхыбзэ щигъэцакIэрэ пшъэрылъхэр плIы мэхъу:
Гущы1апэм щыты е пычыгъом иапэрэ тхэпкъы зыхъукIэ, зэфэмыдэ макъэхэр къэзытырэ тхэпкъэхэм къатырэ макъэхэр зэхегъэушъхьафыкIы:
-«А» тхэпкъыр гущы1апэм щыт зыхъукIэ, зыр жьы кIэтэу (апч, ар, апэрэ, анэш, адыгабзэ) фэдэ гущыІэхэм къащитырэ макъэм, зыри Урысыбзэ гущы1апэм щыты зыхъукIэ (аэропорт, абзац, аэроплан) къытырэ макъэм фэдэу мэкъэзещэ мэкъитIум итхэпкъ. Арышъ, Урысыбзэ гущы1апэм щыты зыхъукIэ къытырэ макъэр къытын фае зыхъурэм жьы зыкIэтым хэмыкIокIэным фэшI ыпэкIэ «I» IэпыIэгъу тхэпкъыр къештэ. (Ае, Анэ, Азэ, Ахъо, АшIу)
-«И» тхэпкъыр, зыр мэкъэзещэ кIыхьэу (И) зыр мэкъитIу (ЙЫ) зэхэлъэу мэкъищым ятхэпкъ. И тхэпкъыр мэкъэзэращэм къызыкIэлъыкIокIэ мэкъэзещэ кIыхь, зэфэдэ мэкъитIу зыхэт дифтонг. Зэфэмыдэ мэкъитIу (ЙЫ) зэхэлъыр къэзытырэ «И» тхэпкъыр тыбзэ мэкъэзэращэм къыкIэлъыкIоу къыхафэрэп. Ау пычыгъом иапэрэ тхэпкъы зыхъурэм «И»-р (ЙЫ) мэкъитIу зэхэлъыми (из, илъэс, ины, ит, гу(ы)ихыгъ) Урысыбзэ гущы1апэм щыты зыхъукIэ къытырэ И макъэм (Iихыгъ, ыIи ылъакъуи, еIи зэкIэкIуагъ) итхэпкъэуи хъун елъэкIы. Арышъ, гущыIэр-пычыгъор къезгъажьэрэ «И» тхэпкъым, Урысыбзэ гущы1апэм щыты зыхъукIэ къытырэ И макъэр зэфэмыдэ мэкъитIу зэхэлъым (ЙЫ) хэмыкIокIэным фэшI ыпэкIэ «I» IэпыIэгъу тхэпкъыр къештэ.
-«У» тхэпкъыр зыр мэкъэ зэращэу зыр мэкъэзещэу мэкъитIум ятхэпкъ.. Мэкъэзэращэм къызыкIэлъыкIокIэ мэкъэзещ.. Ау Адыгей Адыгабзэм, нэмыкI мэкъэзещэ макъэ къыкIэлъымыкIоу, дифтонг ымыгъэпсэу хъурэп. ГущыIэр-пычыгъор къыригъажьэ зыхъурэм, е пычыгъом и1аужрэ макъэ зыхъурэм мэкъэзэращэ къызэрыкIо хъуни, къызыкIэлъыкIорэ тхэпкъым IупшIэ макъэ дигъэпсыни елъэкIы. ГущыІапэм щыт е пычыгъо къезгъажьэрэ У мэкъэзещэм, мэкъэзэращэ У-м хэмыкIокIэным фэшI ыпэкIэ «I» IэпыIэгъу тхэпкъыр къештэ.
-«Е» тхэпкъыр, зыр зэфэдэ мэкъитIу зыхэт дифтонгэу, зыри мэкъитIу (ЙЭ) зэхэлъэу мэкъищым ятхэпкъ. Мэкъэзещэм къызыкIэлъыкIокIэ зэфэдэ мэкъитIу зыхэт дифтонг. Мэкъэзэхэлъыр «ЙЭ» тыбзэ мэкъэзэращэм къыкIэлъыкIоу къыхафэрэп. Ау «Е» тхэпкъым, гущыIэр-пычыгъор къыригъажьэ зыхъукIэ Урысыбзэм къызэрыщитырэм фэдэу «ЙЭ» зэфэмыдэ мэкъитIу зэхэлъыр (ешIу, емын, енэгуен, гуемый,) е Урысыбзэм Э тхэпкъыр гущыІапэм щыты зыхъукIэ (Энгельс) къытырэ макъэр къытын елъэкІы. Арышъ, гущыIэр-пычыгъор къезгъажьэрэ, Урысыбзэ Энгельс гущыIэм къыщитырэ макъэр къэзытырэ Е-р, мэкъэ зэхэлъ ЙЭ-м хэмыкIокIэным фэшI ыпэкIэ І IэпыIэгъу тхэпкъыр къештэ Iехы, IекIэ (абдзах)
-«Я» тхэпкъыр: зыр непэрэ тиалфавиты «Iе» -кIэ къыгъэлъагъорэ мэкъэзещэм, «а»-мэкъэзещер къызыкIэлъыкIокIэ зэдагъэпсырэ дифтонгым зыри «ЙА» мэкъитIу зэхэлъэу мэкъищым ятхэпкъ. «Я» тхэпкъыр мэкъэзэращэм къызыкIэлъыкIокIэ мэкъэзещ. ЫпшъэкIэ зигугъу къэтшIыгъэ мэкъитIур зыхэлажьэрэ дифтонг . Ау гущы1апэм щыты зыхъурэм дифтогэуи (Іеа –макъэр къытэу), мэкъитIу зэхэлъэуи (ЙА) хъун елъэкIы. МэкъэзещитIу зыхэлажьэрэ дифтонгыр, ЙА мэкъитIу зэхэлъым хэмыкIокIэным фэшI Я тхэпкъым ыпэкIэ (I) IэпыIэгъу тхэпкъыр къештэ. Iялэ-Iеалэ (абдзхэкъэIуакI) – кІалэ
-«Э» тхэпкъыр, зы мэкъэзещэм итхэпкъ. Мы тхэпкъым къытырэ макъэр Урысыбзэм хэт мэкъэзещэм пэгъунэгъу. ЗыхэкIокIэн нэмыкI макъэ тыбзэ зэрэхэмытым фэшI, гущыIэм-пычыгъом ыпэ щытми ыпэкIэ «I» тхэпкъыр къымыштэн фаеу тэлъытэ. Мы хабзэр Іэшъхьэмэфэ Даутэ Адыгабзэм итхыкIэ тхыгъэм мыщ фэдэу къыщыкIигътхъыгъ:
«Э зыфиIорэ буквэр гущыАпэм е мэкъэзещэм ыуж щыт зыхъукIэ, урыс алфавитымкIэ макъэу иIэр еIэ, мэкъэзэращэмэ къызакIэлъыкIокIэ, мэкъэзещэ кIакоу мэхъу.»
Гукъаор къызэрэкIигъэтхъыгъэу ежь ытхыгъэми зэрахэмыхьагъэр ары. ГущыIэм фэшI иIэ гущыIэр иэ – (йыэ), мыIэрыс гущыIэри мыэрыс –эу тхыгъэн фае
-«Ы» мэкъэзещэ тхэпкъыр, зыр жьы кIэтэу зыри (Iых, Iыгъ,) гущыIэхэм ахэт Ы макъэм фэдэу мэкъэзещэ мэкъитIум итхэпкъ. Жьы зыкIэт «Ы» тхэпкъыр мэкъэзэращэм къыкIэлъыкIоу тыбзэ къыхафэрэп Ау пычыгъом иапэрэ тхэпкъы зыхъурэм «Ы» тхэпкъыр (ыхьыгъ, ыгу, ылъэгъугъ) фэдэ гущыІэмэ ахэт Жьы зыкIэт мэкъэзещэуи, (Iых, Iыгъ, еIыгъы, еIыхы) ахэт Іы макъэр къытыни елъэкІы, ыкIи жьы зыкIэтым хэмыкIокIэным фэшI, ыпэкIэ «I» IэпыIэгъу тхэпкъыр къештэ.
2-Тыбзэ, бзабэмэ (гущыIэм фэшIы Урысыбзэм, Тыркубзэм)ямыIэ нэшанэ горэ иI. Мэкъэзещэхэм, къызыкIэлъыкIорэ мэкъэзэращэмэ пычыгъо дамыгъэпсэу, пычыгъуакIэ къырагъажьэу. мэхъу. Джащ фэдэ чIыпIэми мэкъэзещэхэм апэкIэ «I» IэпыIэгъу тхэпкъыр къаштэ. (СIихыгъ, сІахыгъ, сIехы, сIон сэгъоты.)
ГущыIэм иаужрэ мэкъэзещэ чый зэфэшIыгъэ макъэу укъеджэн фае зыхъурэми ыужкIэ I тхэпкъыр къештэ. ИI. еI,
П, т, к, ц, ч, ш, л тхэпкъхэм ягъусэу, къыкIэлъыкIорэ гущыIэхэм ахэт мэкъэзэращэ макъэхэр къэзытырэ тхэпкъ зэхэлъхэр адегъэпсы.
ТI- тІагъэ, тIокIы.
КI- кІалэ, ау шкIэ, макIо(уэ), кIо(уэ)р
ЦI- цIэ, цIыфы.
ЧI- чIыун, чIыгу.
ШI- шIэ, ешIэ, бэ шІагъэ ау шIIэ, ешIIэ
ЛI- лIыжъы, лIы
Дэзымыщт:
КI зыфиIорэ тхэпкъ зэхэлъым къэIокIитIу иI:
А- зыр у тхэпкъым ыпэ иты зыхъукIэ (тхэпкъ о-р шъхьафэу къэIогъэн фаеп ар уэ тхэпкъ зэхэлъ) е ш тхэпкъым къызыкIэлъыкIокIэ къытырэ макъэр ары.
КIо(уэ), макIо(уэ), екIу, шкIэ,
Б- ятIонэрэр мы тхэпкъитIум емыпхыгъэ зыхъукI ары.
КІалэ, кIыхьэ, пакIэ, макIэ
Чыир зэфашIызэ къаIорэ мэкъэзэращитIу зызэIукIэкIэ I IэпыIэгъу тхэпкъыр, ятIонэрэ закъор ары къэзыштэрэр.
ПIшIы пшIы, пІлIэIу - плІэІу.
Ау, шІ, пІ, мэкъэзэращэ тхэпкъитІум къакІэлъыкІорэ мэкъэзещэм, пычыгъо къыригъажьэ фэдэу, мэкъэзэращэм пыутыгъэу укъеджэн фае зыхъукІэ І тхэпкъитІури умытхымэ гущыІэм имэхьэнэ мытэрэзэу къыбгурыІон илъэкІыщт. ГущыІэм фэшІ;
шІэн глаголым зыгорэ пшІэн, бгъэхъэн УрысыбзэкІэ делать мэхьанэр арымэ къытырэр, гущыІэм ш макъэр шІ зышІырэ І тхэпкъ закъор ары хэтхэгъэн фаер. Ау мы глаголым имэхьанэр Урысыбзэ знать –ым къикІырэр арымэ І тхэпкъитІури тхыгъэн фае: шІІэн: знать. ИпшъэкІэ къызэрэтІуагъэу апэрэ І тхэпкъым ш тхэпкъым ымакъэ шІ –ы къешІы. ЯтІонэрэ І тхэпкъым мэкъэзещэм пычыгъуакІэ къыригъажэрэм фэдэу, ыпэкІэ ит шІ мэкъэзэращэм пыутыгъэу укъырегъаджэ
ПІыгъ гущыІэри междометие макъэуи, зыгорэ пІыгъ, оубыты мэхьанэ иІэуи къыбгурыІон илъэкІыщт. Мыщи зыгорэ оубыты мэхьанэр къытыным фэшІ І тхэпкъэу хэтыр тІун фае: пІІгъ.
ТІэ тхыкІэ зиІэ гущыІэми джащ фэдэу мэхьанитІу иІ. Гузылъытапхъэр «ЧІыгур тІы» мэхьэнэ зиІэ ТІэ гущыІэм хэт І тхэпкъымрэ, пкъыгъоу Іэ –м фэгъэхьыгъэ гущыІэм ахэт І тхэпкъымрэ япшъэрылъхэр зэрэзэфэмыдэр ары. Апэрэм хэт І тхэпкъым т –м ымакъэ тІ къешІы. Ау ятІонэрэм І –м т-м ымакъэ зэблихъурэп. І тхэпкъым къыкІэлъыкІорэ мэкъэзещэм, т-м пыутыгъэу, пычыгъуакІэ къыригъажэрэм фэдэу укъырегъаджэ. ГущыІэм І тхэпкъэу хэтын фаер зы, ау имэхьанэ елъытыгъэу т –м ымакъи гущыІэм укъызэреджэри зэфэшъхьаф шъыпкъэ мэхъу. Мыри непэрэ титхыкІэ имэхапІэмэ зэу ащыщ.
Алфавитым хатлъхьэрэ зэхъокІыныгъэм, мы гущыІэмэ афэдэу зэфэмыдэ мэхьанитІу зиІэ гущыІэхэм ятхыкІэ нахь гурыІогъошІу къешІы:
делать шІэн,
знать: ш'эн
утІэныр: тІэн,
Іэ –м игугъу тэшІымэ т'э
междометие пІыгъ,
оубыты: п'ыгъ
П, ш тхэпкъхэм къакІэлъыкІорэ ( ' ) тамыгъэм ыпэ ит п тхэпкъым пІ, ш тхэпкъым шІ, фэдэу, къыкІэлъыкІорэ мэкъэзещэми пычыгъуакІэ къыригъажэрэм фэдэу укъырегъаджэ. Мы тамыгъэ дэдэм т –тхэпкъым ымакъэ зэблихъурэп ау къыкІэлъыкІорэ мэкъэзещэми пычыгъуакІэ къыригъажэрэм фэдэу укъырегъаджэ.
Дэзымыщт:
КI, чI тхэпкъ зэхэлъхэр, чыир зэфашIызэ къаIорэ мэкъэ зэращэхэм аIукIэхэми, I литерыр къэзыштэрэ мэкъэзещэм IукIэхэми зэрэщытэу къэнэжьых, I литеритІури тэтхы.
ЗэрилъэкIкIэ (зэрилъэкIыкIэ)
ГъучIIун (гъучIыIун)
Непэрэ тиалфавиты фэшIыгъэн фаеу тлъытэрэ
зэхъокIыныгъэхэр
Алфавитым и проект зэхэдгъэуцо зэхъум;
-ЗэхъокIыныгъэхэм непэрэ алфавитыр зэщимыгъэукъоным, тынаIэ тедгъэтыгъ.
-Компьютерым иамалхэр дгъэпсэолъагъ.
-ШІэныгъэлэжьхэм, зэгурыIохи тхыбзитIум фыхахыгъэ тхыкIэм тырыгъозагъ.
-Кириллицэ литерхэр зылъапсэ тиалфавит хэт буквэхэм амакъэхэр амакъэу къэдгъэнэжьыгъ. Ащ, непэрэ алфавитымкIэ еджагъэхэри, къин ащымыхъоу проектым хэгъозэнхэм иамал къытыгъ.
-ГущыIэм хэт мэкъэ пстэури тхыгъэмэ нахь еджэгъошIу хъунэу тлъытагъэ. КъатIорэр къызэрэтIорэм фэдэу ттхыгъэ.
-Урысыбзэ буквэхэм къатырэ макъэхэр къэдгъэнэжьыгъ. Ащ, Урыс буквэхэм афэнэIуасэхэр, адыгабзэ зымышІэхэри зэрахэтыжьэу, къызаджэхэрэр зэрэ адыгабзэр къыбгурыIоу къеджэнхэ алъэкIыным иамал къытыгъ..
-Алфавитым зэхъокIыныгъэхэр фэтшIы зэхъум, мэкъабэ къэзытырэ буквэхэр зэгъэшIэгъуае зэрэхъурэр къыдэтлъыти, зэхэкIуакIэрэ макъэхэм, тхэпкъ унаехэр афыхэтхыгъ. Ащ, адыгабзэ къэIокIэ пстэури рыпытхын плъэкIыным иамал къытыгъ.
-тхэпкъыкІэхэр, зыхэтыушъхьафыкIыгъэ тхэпкъхэм итеплъэкIэ апэмычыжьэу къыхэтхыгъ. Ащи, непэрэ титхэпкъылъэкІэ еджагъэхэр, текстхэм къин ащымыхъоу къеджэшъунхэм иамал къытыгъ
-Ти тхэпкъылъэ хэдгъэуцогъэ á, ѓ, ќ, ў, ( ' ) тхэпкъхэм, тыдэ щытми а зы тхэпкъым а зы макъэр къедгъэтын тлъэкІыгъ
-Алфавит проектым, непэрэ алфавитым хэт ё (йо),. ю (йу), литерхэр хэхыгъэу, ахэм ячIыпIэкIэ къатырэ мэкъитІухэр тхыгъэныр нахь игъоу тлъэгъугъэ.
-Хэдгъэхъогъэ литерхэм ащыщэу ѓ, ќ, ў литерыкIэхэр тишIэныгъэлэжьхэм къыхаутыгъэ тхыгъэмэ къахэтхыгъ.
-Á, (') литеритІур тэ къэдгупшысыгъ.
-У тхэпкъым къыкIэлъыкIорэ Ы макъэр тхэпкъыр зэрэ тхыгъэн фаер (уы) Адыгабзэ тхыбзитІум ятхыкIэ зы зышIырэ, шIэныгъэлэжьмэ къызэдыхахыгъэ алфавитым къыхэтхыгъ.
-Е –м йэ мэкъитIур къызыщитырэ чIыпIэм йэ, ю –м ичIыпIэкIэ йу тхыгъэныр, непэрэ къэбэртэе тхыбзэм, глаголхэм джырэ лъэхъан ящэнэрашъхьа йо –кIэ (йохьыр), зэрэщатхырэм, зы тхыкIэ алфавитым, Йы макъэр къэзытырэ И –м ичIыпIэкIэ йы тхыкIэр къызэриштагъэм фэдгъади къыхэтхыгъ.
-Адыгей адыгабзэм Уэ мэкъитІур къыщызытырэ О тхэпкъыр, Къэбэртэе тхыкIэм непи зэрэхэтэу, зытхыкIэ алфавитым къызэриштагъэм фэдэу къэтштагъ.
-І тхэпкъым тыбзэ щигъэцакIэрэ пшъэрылъиплIыр, игъэкIотыгъэу зэхэтфыгъ. Лыеу атхырэ І тъэпкъыр зыщымытхыпхъэм мытхыгъэмэ нахь игъоу тлъэгъугъ. Тхыгъэмэ игъоу зыщытлъэгъугъэ чIыпIэм щигъэцэкІэрэ пшъэрылъхэр зытетым тетэу къэнэжьыгъ.
-КIэкIэу, «мы тхэпкъыр мырэу тхыгъэ ау мыщ фэдэ зэфэмыдэ къеджакІэхэр иI» тIоу кIэтымIотыкIыжьыным фэшI, къатIорэр тхыгъэмэ, тхыгъэм тыкъеджэмэ нахь игъоу тлъэгъугъэ
ЗэхъокІыныгъэхэр кIэкIэу
а ичIыпIэкIэ á
(А тхэпкъыр пычыгъом иапэрэ тхэпкъы зыхъукIэ къытырэ макъэр къытэу)
Іа ичIыпIэкIэ а
(А тхэпкъыр пычыгъом иапэрэ тхэпкъы зыхъукIэ къытырэ макъэр къытэу)
г ичIыпIэкIэ ѓ,
(г буквэм, гыны гущыIэм къыщитырэ макъэр къытэу ѓыны)
кI ичIыпIэкIэ ќ
(кI буквэм, О, У буквэхэр къызыкIэлъыкIокIэ (кIун – ќуын, кIон - ќуэн), е ежь кІ тхэпкъыр Ш буквэм къызыкIэлъыкIокIэ, (шкIэ) къытырэ макъэр къытэу шќэ)
у ичIыпIэкIэ ў
(у буквэм, уанэ уатэ ау гущыIэхэм къащитырэ мэкъэзэращэ макъэр къытэу ўанэ, ўатэ, аў, ўыты)
I-м ичIыпIэкIэ (')
( I литерым, СIихыгъ, пІалъэ, гущыIэхэм ащигъэцэкІэрэ пшъэрылъыр ыгъэцакIэу с'ихыгъ, п'алъэ)
ичIыпIэкIэ (І)
еI, иI фэдэ гущыІэмэ ахэт І тъэпкъыр зытетым тетэу къэдгъэнэжьыгъ еІ, иІ
ЗэхъокIыныгъэхэр къыдэзылъытэрэ алфавит проектым илитерхэр 37-рэ мэхъу. Ахэм ащищэу литер 3I-р непэрэ Ўырысыбзэ алфавитым илитерхэр ары. Литерыр, къытырэ макъэр е бзэм щигъэцакIэрэ функциер гъэнэфагъэ зыхъукIэ буквэ мэхъу:
Мэкъэ унае зиIэ литерхэр (буквэхэр) : 33 мэхъу
А а, Á á, б б, В в, Г г, Ѓ ѓ, Д д, Е е, Жж, З з, И и, Й й, К к, ,ќ Л л, М м, Н н, О о, П п, Р р, С с, Т т, У у, Ў ў, Ф ф, Х х, Ц ц, Ч ч, Ш ш, Щщ, Ы ы, Э э, Я я
Макъэ зимыIэ IэпыIэгъу литерхэр: 4 мэхъу
Ъъ, Ьь, І, (')
Мы литерхэм атешIыкIыгъэ тхэпкъылъэр тхэпкъ 5I мэхъу:
А, а, Á, á, Б, б, В, в, Г, г, Ѓ ѓ, Гъ, гъ, Д, д, Дж дж, Дз, дз, Е, е, Ж, ж, Жъ, жъ, Жь, жь, З, з, И, и, Й, й, К, к, Ќ, ќ, Къ, къ, КІ,кІ, Л, л, Лъ, лъ, ЛІ,лІ, М, м, Н, н, О, о, П, п, ПІ, пІ, Р, р, С, с, Т, т, ТI, тI, У, у, Ў, ў, Ф, ф, Х, х, Хь, хь, Хъ, хъ, Ц, ц, ЦІ, цІ, Ч, ч, Чъ, чъ, ЧІ, чІ, Ш, ш, Шъ, шъ, ШІ, шІ, Щ, щ, Ы, ы, Э, э, Я, я,
Алфавитым имэкъэзещэхэр:
а, á, ы, э, е, и, у, о, я
Мэкъэзещэ къызэрыкIохэр
а, ы, э
Зыр мэкъэзэращэу зыр мэкъэзещэу мэкъитІу зэхэлъыр:
я (йа)
Дифтонгхэр (мэкъэзещэ мэкъитIу зэхэлъ)
е- зэфэдэ мэкъитIу зэхэлъ (непэ, телъ)
и- зэфэдэ мэкъитIу зэхэлъ (тиуын, ихыгъ- и-м Іи фэдэў тыкъеджэ - Iихыгъ)
уэ(Маќуэ - макIуэ),
уа- (ќуагъэ - кIуагъэ, куахъуэ, йэуатэ -еIуатэ),
уы (уыкІыгъ – ІуыкІыгъ),
Трифтонгхэр (мэкъэзещэ мэкъищ зэхэлъ)
Уе (уехы – (Іуехы), гуехы),
уи (гуихыгъ, уихыгъ – (Іуихыгъ))
О мэкъэзещэр Áдыгей адыгабзэ гущыIэхэм къахафэрэп. Хымабзэ гущыIэхэм кІакоу къахэфэ. Ышъхьэрэ адыгабзэм хымэ гущыIэхэм кІакоу къызэрахэфэрэм нэмыкIэу адыгабзэми зэфэдэ мэкъитІу зиІэ дифтонгэу къыхэфэ. (Соќуэ, сохьыр)
Мэкъэзэращэхэр:
Зы литеркIэ къэгъэлъэгъуагъэхэр
б, в, г, ѓ, гъ д, Дж, Дз, ж, з, й, к, ќ, л, м, н, п, р, с, т, ў, ф, х, ц, ч, ш, щ,
ЛитеритIукIэ къэгъэлъэгъуагъэхэр
Гъ, Хъ, Хь, Къ, Чъ, Жъ, Шъ, Лъ, Жь, ПІ, ТІ, КІ, ЦІ, ЧІ, ШІ, ЛІ
IупшIэ макъэ мэкъэзэращэхэр
ЛитеритIукIэ къэгъэлъэгъуагъэхэр,
Гу, Ку, Ќу, Цу, 'У, Ху
ЛитерищкІэ къэгъэлъэгъуагъэхэр,
Дзу, Гъу, Хъу, Къу, Жъу, Шъу, ШІу, П'у, Т'у
Къэзгъэнаф:
Мы къэтпчъыгъэ буквэхэр IупшIэ макъэ мэкъэзэращэу къэлъытэгъэным фэшI,
-пычыгъом IупшIэ макъэм хэлажьэрэ У-м нэмыкI (нахьыбэрэмкIэ у-м ыпэкIэ, загъорэдэдэри ыужкIэ) пычыгъогъэпс мэкъэзещэ хэтын фае.
-пычыгъо зымыгъэпсырэ У мэкъэзещэмрэ къызыкIэлъыкIорэ мэкъэзэращэм, е (') литеремрэ, зэхэтэу IупшIэ макъэ мэкъэзэращэ зэдагъэпсы.
-Іэшъхьэмэфэ Даутэ, У мэкъэзещэмрэ, къызыкIэлъыкIорэ мэкъэзэращэм, е (I) литеремрэ, зэдагъэпсырэ макъэр, IупшIэ макъэ мэкъэзэращэу лъытэгъэным фэшI, пычыгъом IупшIэ макъэм хэлажьэрэ у мэкъэзещэм нэмыкIэу, пычыгъогъэпс мэкъэзещэ хэтын зэрэфаем къыкIимыгъэтхъыгъэми, къыхьыгъэ щысэхэм, ар къызэрэхигъэщыгъагъэм тырыуагъэубытэ. Мары Іэшъхьэмафэ Даутэ къыхьыгъэ щысэхэр: Скобкэмэ адэтхэр пычыгъогъэпс мэкъэзещэхэр ары.
Гу- Ыгу (ы), гузэгу (э),
Гъу- лъагъу (а),нэфшъагъу (а),
Дзу- хьандзу (а),
Жъу- хьалыжъу (ы),
Ку- ыку (ы), сэку(э),
Къу- бгыкъу (ы), тыркъу (ы),
КIу- лъыкIу (ы),
ПIу- шъхьатепІу (е)
ТІу- шитІу (и)
Хъу- псыхъу (ы), лъэхъу (э),
Цу- псыцу (ы),
Шъу- лъашъу (а),
ШIу- шъуашIу (а),
IУ- шъхьатепIу (е), шитIу (и), чыIу (ы), кIыIу (ы)
Ху- емыкIушху (ы), умыгушху(ы). (тэ хэдгъуцожьыгъ)
Гузылъытапхъ:
-Пычыгъо зыгъэпсырэ мэкъэзещэ У тхэпкъыр, IупшIэ макъэм хэлажьэрэп.
- Пычыгъо зыгъэпсырэ мэкъэзещэ У тхэпкъыр, Адыгей (кІахэ) тхыбзэм нэмыкI мэкъэзещэ горэ къыкIэлъымыкIоу, дифтонг ымыгъэпсэу къыхафэрэп.
ЗэхъокІыныгъэхэр нахь игъэкІотыгъэу
Непэрэ тиалфавиты А тхэпкъым, І тамыгъэм иIэпыIэгъукIэ щызэхэтдзырэ ымэкъитIу, алфавит проектым мыщ фэдэу щызэхэтэдзы:
Адыгабзэ гущыІэмэ къахэфэрэ, Урысыбзэ аэропорт, абзац, аэроплан фэдэ гущыІэхэм ахэт А тхэпкъым къытырэ макъэр, бэщыжъыер ыпэкIэ щымытэу А тхэпкъымкIэ къэтэгъэлъагъо, Урысыбзэм фэдэкъабзэу тыкъеджэ. Іае, Іанэ, Іазэ, Іахъо, ІашIу, гущыIэхэр апэкIэ бэщыжъыер щымытэу мыщ фэдэу тэтхы, І тхэпкъыр щыт фэдэу тыкъеджэ айэ, анэ, азэ, ахъуэ, ашIуы.
Гущыапэм щытми, мэкъэзэращэм къыкІэлъэкІоми, Урысыбзэм, Тыркубзэм ахэт А тхэпкъым зэрэ фэдэкъабзэм фэшI гурыIогъошIу мэхъу.
Апч, ар, апэрэ,анэш, адыгабзэ гущыIэхэм ахэт жьы зыкIэт А тхэпкъри Á, á –кIэ къэтэгъэлъагъо. ГущыIэхэри мыщ фэдэу тэтхых: Áпч, áр, áпэрэ,áнэш, áдыѓабзэ. тхэпкъым Урысыбзэмрэ Тыркубзэмрэ ахэт макъэм фэмыдэдэдэми пэмычыжьэ макъэр къэзытырэ á тхэпкъыр еджакIомкIэ зэгъэшІэгъошІу мэхъу.
Непэрэ тиалфавиты И тхэпкъым, І тамыгъэм иIэпыIэгъукIэ щызэхэтдзырэ ымэкъищ, алфавит проектым мыщ фэдэу къыщытэгъэлъагъо
ЫпшъэкIэ зэрэзэхэтфыгъэу, И тхэпкъым Адыгабзэм, гущыапэм щыты зыхъукІэ йы мэкъитIу зэхэлъыр къеты. «Урысыбзэм хэт И тхэпкъым къытырэ макъэр къытыным фэшI, ыпэкIэ І тхэпкъыр къещтэ (Іи)» зэтIогъэ еджакIом ти гущыIэм хэт и тхэпкъыр ыпэкIэ І тхэпкъыр щымыт пэтзэ, Урысыбзэм къыщитырэ макъэм зэрэфэдэкъабзэр, бэщыжъыер щыт зыхъурэм (тІи) къикIырэр фэшъхьаф шъыпкъэ зэрэхъурэр гурыIогъуае щэхъу. И тхэпкъым Адыгабзэм къыщитырэ макъэхэр, непи тиалфавиты хэт а мэкъэ дэдэхэр къэзытырэ тхэпкъхэмкIэ зыттхыкIэ Iофыгъор зэшIохыгъэ, титхыкIэ гурыIогъошIу мэхъу: йыз, йылъэс, йыны, йыт, гуыйыхыгъ, йыхыгъ,
КІэкІэу, къытырэ макъэри, зэрэзекIори Урысыбзэм, хэт тхэпкъым зэрэ фэдэкъабзэм фэшI гурыIогъошIу, гущыапэм щыт І тхэпкъыр имыщыкІагъжьы мэхъу.
Непэрэ тиалфавиты У тхэпкъым, І тамыгъэм иIэпыIэгъукIэ щызэхэтдзырэ ымэкъитIу, алфавит проектым мыщ фэдэу къыщытэгъэлъагъо
У тхэпкъыр, Урысыбзэм хэт У тхэпкъым къытырэ макъэр къытэу къэтэгъанэ. УрысыбзэкIэ университет зыттхыкIэ, у тхэпкъым къытырэ макъэм фэдэкъабзэу Іуынэ-м ичIпIэкIэ уынэ ттхын ыкIи ыпэкІэ І тхэпкъыр щыт фэдэу тыкъеджэн тэлъэкIы. Бэщыжъыер хэмытэу Iофыгъор зэшIохыгъэ мэхъу.
Мэкъэзэращэм къыкІэлъыкІорэ У тхэпкъым непэрэ алфавитым къыщитырэ макъэр ары къытырэр. Ау къыкІэлъыкІорэ макъэу тымытхырэ Ы тхэпкъыр тэтхы: гу –м ичІыпІэкІэ гуы, мэхъу.
Мэкъэзэращэ ІупшІэ макъэхэр къэзгъэпсырэ У тхэпкъым ипшъэрылъхэр зытетым тетэу къэнэжьы
Уанэ, уты, уае, ау, фэдэ гущыIэхэм ахэт мэкъэзэращэ У тхэпкъым ичІыпIэкIэ, Проф. КIэрэщэ Зэйнаб –ы, Адыгабзэм и зы алфавит проекты, Проф. Тхьаркъохъо Юныс –ы Адыгабзэм ишъэфхэр цIэ зыфишIыгъэ тхылъым мэкъэзэращэ У-м ымакъэ къытэу хагъэуцуагъэ, Ў тхэпкъыр тэтхы: Ўанэ, ўыты, ўайэ, аў.
Непэрэ тиалфавиты Е тхэпкъым, І тамыгъэм иIэпыIэгъукIэ щызэхэтдзырэ ымэкъитIу, алфавит проектым мыщ фэдэу къыщытэгъэлъагъо
Е тхэпкъым ЙЭ мэкъитIу зэхэлъыр къызыщитырэ чIыпIэм ЙЭ тэтхы, зэрэтхыгъэм фэдэуи тыкъеджэ: йэшIуы (ешIу), йэмын –(емын ), йэнэгуыйэн (енэгуен), гуыйэмый – (гуемый),
Іе –м ичІыпIэкIэ, Е, тхэпкъыр изакъоу тэтхы. Урысыбзэ Энгельс гущыІэм иапэрэ тхэпкъ Э –м ыпэкIэ І тхэпкъ щыт пшІуигъэшІэу макъэ къызэритырэм фэдэу, е тхэпкъыми ыпэкІэ бэщыжъыер щымытэу а макъэр къетэгъэты; ехы (Iехы), екIэ – (IекIэ) (абдзах)
Мэкъэзэращэм къыкIэлъыкIорэ Е макъэм къытырэ макъэр зытетым тетэу къэнэжьы: непэ, тефэ, фехьы, пехы
Непэрэ тиалфавиты Я тхэпкъым, І тамыгъэм иIэпыIэгъукIэ щызэхэтдзырэ ымэкъищ, алфавит проектым мыщ фэдэу къыщытэгъэлъагъо
МэкъитIу зэхэлъыр (ЙА) къызыщитырэ чIыпIэм непэрэм фэдэу Я тэтхы. Ятэрэ янэрэ, яун Ятэрэ янэрэ, яўын
Мэкъэзэращэм къыкIэлъыкIорэ Я –р зытетым тетэу къэтэгъэнэжьы, непэрэ алфавитым къыщитырэ макъэр къеты.
Ія (Іеа) дифтонгым ичIыпIэкIэ еа тэтхы: еалэ – Іялэ (абдзэхэ къэIуакI) – кІалэ
Непэрэ тиалфавиты Ы тхэпкъым, І тамыгъэм иIэпыIэгъукIэ щызэхэтдзырэ ымэкъитIу, алфавит проектым мыщ фэдэу къыщытэгъэлъагъо:
Ы мэкъэзещэр, Адыгабзэм пкъыгъуацІэхэм иапэрэ тхэпкъы хъурэп. ТитхыкІэ апэрэ тхэпкъэу къызыщыхафэрэ чІыпІэри мэкІэдэд. Арышъ, жьы зыкІэт макъэри, ыпэкІэ бэщыжъыер щыт зыхъукІэ къытырэ макъэри а зы тхэпкъымкІэ къэдгъэлъэгъуагъ.
-ЛъыІэсырэ глаголым ящэнэрашъхьар къэзыгъэлъагъорэ префикс Ы тхэпкъым Ыхьыгъ, ыІыгъ,
-Пкъыгъор ящэнэрашъхьам зэрийэр къэзгъэлъэгъорэ приставкэ Ы тхэпкъым. ылъакъу, ын
-ЫкІи гущыэм хэт Ы тхэпкъым,
-Междометиемэ ахэт Ы тхэпкъым жьы зыкІэт Ы макъэр ары къатырэр.
-Iыгъын, Iыхын глаголхэм ахэт Ы-м ыпэкІэ бэщыжъые щыт фэдэу тыкъеджэ.
-мэкъэзэращэм къызыкІэлъыкІокІэ ы мэкъэзещэм, Урысыбзэм къыщитырэ макъэр къеты.
Непэрэ тиалфавиты Э тхэпкъым, І тамыгъэм иIэпыIэгъукIэ щызэхэтдзырэ итхыкІитІу, алфавит проектым мыщ фэдэу къыщытэгъэлъагъо:
Iэшъхьэмэфэ Даутэ дэгъоу къызэрэхигъэщыгъэу, Э тхэпкъыр мэкъэзещэм ыуж ит зыхъукIэ ыпэкIэ І тхэпкъыр къымыштэуи, аэропорт гущыIэм, а мэкъэзещэм къыкIэлъыкIорэ Э-м ыпэкIэ І щыт зыхъукIэ макъэр къызэритырэм фэдэу адыгабзэ гущыIэхэми къащитын ылъэкIыщт. БзэшIэныгъэм, бзэ пстэуми зэдырае ихабзэ, зы мэкъэзещэм зы пычыгъо зэригъэпсырэр игъэунэфыгъахэу щыт. Арышъ мэкъэзещитIу къызызэкIэлъыкIокIэ дифтонг зэдамыгъэпсымэ тэдырэ зыми зы пычыгъо къегъэпсы. Адыгей адыгабзэм къыхэфэрэ дифтонгхэм яапэрэ макъэ сыдигъуи У мэкъэзещэр ары. Э тхэпкъым ехьылІагъэу тIон тлъэкIыщтыр, непэрэ тиалфавит ихэукъоныгъэ зэрэ дэдгъэзыжьырэр ары. Йыэ, мыэрыс, йэуэ, йэшаэ э, эшъхьэтет. Эбыцу,
ЗэхъуэкІыныгъэхэр къзэдэзлъытэрэ тхэпкъылъэр зэхэубытагъэу
Á, á áдыѓэ, áбадзэ, áнэ, áгъуэ, áдрэ, áдэ, áнэш, áпэрэ, áр,
А, а Ўырысыбзэ гущыэмэ ахэт А тхэпкъым ымакъэ къеты
Непэрэ титхычьэ Áдыѓабзэ гущыапэм щыт Іа тхэпкъым къытырэ макъэр къеты: Айэ, азэ, апс, ахьэ, ашэ, адэ, алъмэкъ, ажэ
Б, б Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Банэ, бырсыр, йэбэнын, йыбэ,
В, в Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
вы вакъэ, вагъуэ, мавэ, (къэбэрдей)
Г, г Непэрэ тхэпкъылъэ Гу, мэгуыэ, гогон, гуемый,
гущыэхэм къащитырэ макъэр къэнэжьы Гуы, мэгуыэ, гуыйэмый,
Мы макъэр къычьэлъыќуэрэ макъэм йэмыпхыгъэў къызэритырэм фэшь йэгэн, гянэ фэдэ шапсыгъэ къэуачьэхэри рыптхын ўэлъэчьы
Ѓ, ѓ Непэрэ титыхычьэ Гыны, егыи, мэгыкІэ, бгэн, бгы, бэгыгъэ, пагэ,
гущыэхэм áхэт Г макъэм къытырэ макъэр къеты
Ѓыны, йэѓыйы, мэѓыкІэ, бѓэн, бѓы, бэѓыгъэ, паѓэ,
Гъ, гъ Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Мэгъы, гъын, гъатхэ, гъэмаф, шъуагъуэ, ўагъэ,
Д, д Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Дэ, данэ, дыды, йэгъэдыды,
Е , е Гущыапэм щыты зыхъукІэ непэрэ титхэпкъылъэ Іехы, ІекІэ Іедзы гущыэмэ áхэт Іе тхэпкъит'уым къатырэ макъэр къеты: Ехы, ечьэ, едзы (Áбдзэхэ къэуакІ)
Мэкъэзэращэм къызыкІэлъыкІуэкІэ непэрэ титхэпкъылъэ е тхэпкъым къыщитырэ макъэр къеты : непэ, тет, неўыщ.
Непэрэ титхэпкъылъэ мэкъэзэращэм къыкІэлъыќуэў пычыгъуакІэ къыригъажьэ зыхъукІэ ыпэкІэ (I) тамыгъэр къызэраштэрэм фэдэу е тхэпкъыми á тамыгъэм йычьп?эчьэ хэтлъэхьэгъэ (?) тамыгъэр къештэ ычьи Ўырысыбзэ гущыэ Энгельс-м хэт Э тхэпкъым ымакъэ къеты. с'ехы, т'ехы
Ж, ж Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Жабгъуэ, жабзэ, жэхэўэн, жэхэпчьэн,
Жъ, жъ Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Жъагъэ, жъамэ, лІыжъы, хъы, жъыўын, жъуагъуэ, жъуыгъэ,
Жь, жь Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Жьы, жьыгъэбыў, жьыф,
З, з Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Сайэ, заўэ, зафэ, мазэ, зефэн,
И, и Гущыапэм щытми, мэкъэзэращэм къычьэлъэќуэми Ўырысыбзэм хэт И тхэпкъым къытырэ макъэр къеты : ихыгъ, индрис, ифыгъ (абдзах)
Й, й Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Йыны, йы, йый, йыўын,
К, к Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Куы, куамэ, куыкэ, кэтыў (шапсыгъ)
Къ, къ Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Къамэ, къэтын, къалэ, къыгъэ
Ќ, ќ Непэрэ титхыкІэ МакІо, кІон, гуыщыэмэ ахэт кІ тхэпкъит'ум ымакъэ
къеты. Маќуэ, ќуэн, Макъэр тхэпкъым иўынайэшъ, ќаќэ, ќэрахъу
фэдэ шапсыгъэ къэуачьэхэри, Къэбэртэйэ къэуачьэхэри рыптхын
ўэлъэчьы )
Л, л Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
Лы, мэлы, лагъэ,
Лъ, лъ Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
Лъы, йэплъын, лъыэсын, лъэсын, лъыплъэн
Ль, ль Непэрэ титхэпкъылъэ хэт лI-м ичъьып?эчьэ тхэпкъылъэм хэдгъэхьагъ. Къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
льы, льэныгъ, пльы, льакъуэ
М, м Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
Мылы, мэлы, матэ, йэмын, йымыс
Н, н Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
Нэ, ўанэ, нэнэжъ, йыныжъ, йыны,
О, о Адыѓей адыѓабзэ гущыэмэ къахафэрэп Тыбзэ
къыхэхьэгъэ хымэ гуыщыэхэм къащитырэ
макъэр къеты. Топ,
зэхъуэкІыныгъ
Непэрэ титхыкІэ Áдыѓабзэ гыщыэхэм къахэфэрэ О
тхэпкъым йычІып'экІэ ўэ тэтхы, Іо –м йычІып'экІи уэ тэтхы.
Къэбэртэйэ Адыѓабзэм хэт О тхэпкъым къытырэ зэфэдэ мэкъит'уыр
Зытетым тетэў къэнэжьы соќуэ, доќуэ, сохьыр
П, п Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
Панэ, пытын, пэ, эпэ, пхъэ,
Пь, пь непэрэ титхычьэ пІастэ, пІашъ, пІырыќу, пІырагу гущыэхэм áхэт макъэр къытэу къыхэнэжьы пьастэ, пьашъ, пьырыќу, пьырагу
Непэрэ титхычьэ, пІуаблэ, пІуакІэ, пІугъэ, пІун, пІалъэ, пІонкІын
фэдэ гуыщыэхэм áхэт пІ –м, йычІып'экІэ ( п' ) тэтхы: п'уаблэ, п'уачьэ, п'уыгъэ, п'уын, п'алъэ, п'уэнчьын,
пь тхэпкъым къычьэлъыќуэрэ мэкъэзещэм, пычыгъуачьэ къырегъажьэмэ, йэ пь тхэпкъым уыпшьэ мэкъэгъэпс у тхэпкъыр къызычьэлъыќуэчьэ (') тамыгъэмчьэ зэпэтэўты, пь тхэпкъ зэхэлъым хэт ь тамыгъэр хэзы.
Р, р Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
Áры, мары, ўэры, ўэрэд, сэры
С, с Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
Сэры, ўасэ, ўэсы, йэсын, нэсын,
Т, т Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
Танэ, тыны, тэтый, тет, тхэн, йэтэн, тхъэн
Ть, ть Непэрэ титхыкIэ тІакъ, тІампІ, тІаркъо, тІы, тІыбжъэ, тІысын, тІэкІу,
тІэкІын, тІэн, гущыэхэм áхэт макъэр къытэу къыхэнэжьы
тьакъ, тьампІ, тьаркъуэ, тьы, тьыбжъэ, тьысын, тэќу, тьэчьын,
тьэн зэхэтьэтьэн, тьэтэн
Непэрэ титхычьэ, тIо, тІуалэ, тІыгъ, тІу, тІэпэ. гуыщыэхэм áхэт
І тхэпкъым йычІып'эчьэ, т' тэтхы: т?уэ, т?уалэ, т?ыгъ, т?у, т?эпэ.
( ' )тамыгъэм, къызычьэлъыќуэрэ т, тхэпкъым ть –м къытырэ макъэри къырегъэты, т –м къычьэлъыќуэрэ мэкъэзещэми пычыгъуачьэ къыригъажьэў ўыкъырегъаджэ.
Гуызылъытапхъ:
тьакъ, тьампІ, тьаркъуэ, тьы, тьыбжъэ, тьысын, тьэќу, тьэчьын, тьэн, зэхэтьэтьэн, тьэтэн гущыэхэм áхэт ть тхэпкъ зэхэлъым ымакъэрэ
т?уэ, т?уалэ, т?ыгъ, т?у, т?эпэ, гущыэхэм áхэт ть тхэпкъым ымакъэрэ
зэфэдэкъабзэп. Т тхэпкъым къыкчьэлъыќуэрэ мэкъэзещэр пиўытын пшъэрылъыр зыгъэцэчьэрэ ь тхэпкъым йычъьып?эчьэ (') тамыгъэр тэтхы
ычьи т' –м, ть тхэпкъым нахь псыгъуэў ўыкъеджэ.
У, у Мэкъэзещ. Гуыщыапэм щыты хъуми, мэкъэзэращэм къычьэлъэќуэми Ўырысыбзэм хэт макъэр ары къытырэр. Непэрэ титхычьэ гущыапэм щыт Іу тхэпкъит'уым йычъьып'эчьэ у, тхэпкъыр тэтхы. Зычьэгъэтхъыгъэн файэр Áдыѓей адыѓабзэм пычыгъуэ зыгъэпсырэ У тхэпкъым, мыдрэ мэкъэзещэм яхэз гуэрэ къычьэлъымыќуэў дифтонг ымыгъэпсэў хъуырэп: Іу – уы, ІуакІэ, уакІэ, Іугъо – уыгъуэ
мэкъэзэращэм къызычьэлъыќуэчьэ: гуы, мэгуыэ, гуэгуэн, куэ, куамэ, куы
Къэбэртэйэ Адыѓабзэм хэзыжьыгъэ мэкъэзэращэ шь (шІ), шъ, жъ, дз, ц мэкъитфым къачьэлъыќуэрэ У мэкъэзещэм, Ўырысыбзэ Ю –м хэт у макъэм фэдэў нахь псыгъуэў ўыкъырагъаджэ: шьуы, шъуиўын, жъуагъуэ, хьандзу цуакъэ,
Непэрэ Áдыѓей Aдыѓабзэ тхычьэм хэт ІО тхэпкъит'уым ячъьып'эчьэ Уэ тхэпкъит'уыр тэтхы
Пычыгъуэгъэпс мэкъэзещэ зыхэт пычыгъуэм, йэжь пычыгъуэ ымыгъэпсэў къызыхафэкІэ къызычьэлъыќуэрэ мэкъэзэращэм йэ ( ' ) тамыгъэм йыгъуысэў мэкъэзэращэ уыпшьэ макъэхэр йэгъэпсы. Áдыѓей адыѓабзэм хэт уыпшьэ макъэхэр I5 –ы мэхъуы
Ў, ў Непэрэ титхычьэ хэт мэкъэзэращэ У тхэпкъым йычъьып'э йэўбыты, ўанэ, ўатэ, ўыты, áў, маўэ, реўы, ўытын, ўэры
Непэрэ Áдыѓей Aдыѓабзэ тхычьэм хэт О тхэпкъым йычъьып'эчьэ Ўэ тэтхы Ўэсмэн, ўэдрыхъу, ўэм йызытет
Непэрэ Къэбэртэйэ Áдыѓабзэм хэт О тхэпкъым къытырэ макъэр, зытетым тетэў къэнэжьы. Соќуэ, сохьыр, дотхыр
Ф, ф Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Фабэ, мафэ, фы, фын, фитыныгъ, чьымаф
Х, х Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Хабзэ, хэдэн, матхэ, йэхы, хатэ, хыйэ,
Хъ, хъ Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Хъуын, хъэдэн, хъэн, махъэ, хъуп'э, хъущэ
Хь, хь Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Хьэ, хьын, йэхьы, хьацэ,
Ц, ц Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Цаѓэ, цаќуэ, цэ, цыйэ, цуы
Ць, ць Непэрэ титхэпкъылъэ цІэ, мацІэ, цІыќуы цІынэ, гуыщыэхэм áхэт цI-м йычъьып?эчьэ къащитырэ макъэр ымакъэў къэнэжьы
Ч, ч Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Чан, чы, чыпэ, чэмы, чатэ, чэтыў, чэщ
Чь, чь Непэрэ ти тхэпкъылъэ макIэ кIымаф гуыщыэхэм áхэт чI –м ичъьып?чьэ мачь, чьымаф
Чъ, чъ Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Мачъэ, чъыэ, чъэбзэн, чъэры,
Чъь, чъь Непэрэ титхэпкъылъэ чІы, чІылъэ, чІып'э, чІэлъын, гуыщыэхэм áхэт чІ тхэпкъым йычъьып?эчьэ къэтэштэ чІ-м къитырэ макъэр къэнэжьы чІы, чъьы, чъьып'э, чъьэлъын,
Ш, ш Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Шагъэ, шапхъ, шќэ, машхэ, шы, шыку,
Шъ, шъ Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Шъабэ, шъуэры, шъуэ, шъхьагъ, шъхьайэ, шъхьэќуэ
Шь, шь Непэрэ титхычьэ шІагъэ, шІуы, шІуэкІын, шІыкІай гущыэхэм
áхэт шІ тхэпкъ зэхэлъым йычъьып?эчьэ къэтэштэ ымакъэ ымакъэ? къэнэжьы шьагъэ, шьуы, шьуэчьын, шьычьай
Непэрэ титхычьэ, шІэн, шІэныгъэ, шІэныгъэлэжь фэдэ
гуыщыэхэм áхэт шІ –м, йычъьып'эчьэ ш' тэтхы: ш?эн, ш?эныгъэ, ш?эныгъэлэжь,
( ' ) тамыгъэм, къызычьэлъыќуэрэ ш тхэпкъым, шь –м къытырэ макъэр къырегъэты, къычьэлъыќуэрэ мэкъэзещэми пычыгъуачьэ
къыригъажьэу ўыкъырегъаджэ.
Щ, щ Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Щатэ, мащтэ, щтэўы'уыгъэ, щэны, щэфэн
Ы, ы Мэкъэзэращэм къызыкІэлъыќуэкІэ непэрэ титхыкІэ
къыщитырэ макъэр къэнэжьы, ты, мылы, сэры, мары,
Непэрэ титхыкІэ ы тхэпкъыр гущыапэм щыты зыхъукІэ къытырэ жьы зыкІэт макъэр къеты.
-ЛъыІэсырэ глаголым ящэнэрашъхьар къэзгъэлъагъуэрэ префикс
Ы-м : Ыхьыгъ, ылъэгъугъ. Ых.
-Пкъыгъуэр ящэнэрашъхьам зэрийэр къэзгъэлъагъуэрэ приставкэ
Ы-м. ылъакъу, ыбз, ышъхь.
-ЫкІи гущыэм хэт Ы-м,
-Междометиемэ ахэт Ы-м жьы зыкІэт макъэр къаты.
-мэкъэзэращэм къызыкІэлъыќуэкІэ ы мэкъэзещэм, Ўырысыбзэм
къыщитырэ макъэр къеты.
Гуызылъытапхъ:
Жьы зыкІэт Ы макъэм Къэбэртэйэ къэуакІэм йы –кІэ зыщихъуэжьыгъ. Хэхэс Áдыѓэм инахьыбэми жьы зыкІэт макъэр áбзэ хэзыжьыгъ. Ы-м йычІып'экІэ йы áуэ.
Ы мэкъэзещэр, Áдыѓабзэм пкъыгъуацІэхэм йыапэрэ тхэпкъы хъурэп. Áпэрэ тхэпкъэу къызыщыхафэрэ чІып'эр мэкІэдэд. Непэрэ титхыкІэ гущыапэм щыт Іы, тхэпкъит'уым къыщитырэ макъэр Іыхын, Іыгъын глагол закъуэхэр ары къызыхафэрэр. Гущыит'уыр зэгъэш'эгъуайэ зэрэмыхъущтымрэ І тхэпкъыр кириллицэ тхэпкъылъэм зэрэхэмытым фэшь, гущыапэм щыты зыхъучьэ тхэным компьютерчьэ ўыдэлэжьэныр лъэщэў къызэригъэхьылъэрэр къыдэтлъыти, Ы тхэпкъым, жьы зычьэт макъэри, Іы тхэпкъым къытырэ макъэри къытымэ йыгъуэў тлъэгъуыгъэ.
Э, э Э тхэпкъыр гущыапэм щыты хъуыми, мэкъэзэращэм къычьэлъэќуэми зыхэќуэчьэн макъэ зэрэтимыэм фэшь, зэфэдэў тэтхы. Іэ тхычьэр йымыщыкІагъэў къэтэлъытэ
Я, я Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Ябѓэ, ятэш, янэжъ,
Ъ, ъ Эпыэгъу тхэпкъ. Титхычьэ щигъэцэчьэрэ пшъэрылъыр Ўырысыбзэм щигъэцачьэрэм зыцэчьэ фэдахэп. Пхъэшэ тамыгъацьэр мытэрэзэў тэлъытэ гъ, хъ, къ, лъ, шъ, жъ, чъ, тхэпкъхэм áхэлажьэ.
Ь, ь Эпыэгъу тхэпкъ. Титхычьэ щигъэцэчьэрэ пшъэрылъыр Ўырысыбзэм щигъэцачьэрэм зыцэчьэ фэдахэп. Шъэбэ тамыгъацьэр мытэрэзэў тэлъытэ Хь, жь, ль, ть, шь, пь зэхэлъ тхэпкъхэм áхэлажьэ.
( ' ) -Эпыэгъу тамыгъ. Макъэ йыэп. Мэкъэзэращэм къычьэлъыќуэрэ мэкъэзещэм пычыгъуачьэ къыригъажьэ зыхъучьэ, мэкъэзещэм ыпэчьэ къещтэ п'э, т'э, п'алъэ, с'ихыгъ, с'ахыгъ.
- мэкъэзещэм къычьэлъыќуэрэ, уыпшІэ мэкъэ тхэпкъым ( 'у ) хэлажьэ
Дж, дж Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Джанэ, джары, джыри, джэгу, джэдыгу
Дз, дз Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Дзэ, бадзэ, дзын, йэдзы,
Мэкъэзэращэ уыпшьэ макъэхэр
Тхэпкъит'уычьэ къэгъэлъэгъуагъэхэр:
гу – ыгу, гуызэгу, джэгу,
'у - чьы'у, чы'у , шит'у
ку – йыку, сэку,
ќу – лъыќу, пхъэнтьэќу
цу – псыцу,
ху – ўымыгушху
п'у - шъхьатеп'у,
ТхэпкъищыкІэ къэгъэлъэгъуагъэхэр
къу – бѓыкъу, тыркъу
хъу – псыхъу, лъэхъу
т'у – шит'у
шъу – лъашъу, псашъу
шьу – шъуашьу
гъу – лъагъу, нэфшъагъу
дзу – хьандзу
жъу – хьалыжъу
Къэзыгъэнаф: Шъхьатеп'у гущыэр Зэрэтхыгъэн файэр шъхьэтепь'у, шит'у гущыэри зэрэ тхыгъэн файэр шить'у . Аў тхыкІэр нахь эшІэхы хъуным фэшь мы тамыгъит'уыр ( ь ) ( ' ) къызызэкІэлъыќуэчьэ ( ' ) эпыэгъу тхэпкъым ыпэ къифэрэ ( ь ) тхэпкъыр áтхырэп
Бэлыдж
Льыжъым бэлыджэ ышьагъ. Йынэў, йынэў бэлыджэр къэчьыгъ. Бэлыджэр чъьыгуым къыхичыжьынэў льыжъыр фежьагъ: йэ’э-къеэжьы, къыхичын ылъэчьырэп.
Льыжъыр ныўэм къеджагъ. Ныўэм льыжъыр ы?ыгъэў, льыжъым бэлыджэр ы’ыгъэў йэ?эх-къеэжьых, къыхачын алъэчьырэп.
Ныўэр пхъуэрэлъф пшъэшъэжъыйэм къеджагъ. Пшъэшъэжъыйэм ныўэр, ныўэм льыжъыр, льыжъым бэлыджэр ы’ыгъэў йэ’эх-къеэжьых къыхачьын алъэчьырэп.
Пшъэшъэжъыйэр хьэцьыќуэў Жучкэ къеджагъ. Жучкэ пшъэшъэжъыйэр, пшъэшъэжъыйэм ныўэр, ныўэм льыжъыр, льыжъым бэлыджэр ы’ыгъэў йэ’эх-къеэжьых, къыхачын алъэчьырэп.
Жучкэ чэтыўым къеджагъ. Чэтыўым Жучкэ, Жучкэ пшъэшъэжъыйэр, пшъэшъэжъыйэм ныўэр, ныўэм льыжъыр, льыжъым бэлыджэр ы’ыгъэў йэ’эх, къеэжьых къыхачын алъэчьырэп.
Чэтыўыр цыгъуэ цьыќуым къеджагъ. Цыгъуэм чэтыўыр, чэтыўым Жучкэ, Жучкэ пшъэшъэжъыйэр, пшъэшъэжъыйэм ныўэр, ныўэм льыжъыр, льыжъым бэлыджэр ы’ыгъэў йэ’эхи-къеэжьхи, къыхачыгъ бэлыджэр.
ЦЫГЪУЭ ЦЬЫЌУЫМ ЙЫЎЫН
Шъофым шышъхьэжъ гуэрэ йлъыгъ. Цыгъуэ цьыќуыр áщ уылъади ўыпчъьагъэ:
-Ўнэ цьыќу, ўынэ дах! Хэта ўынэм йысыр?
Зыми джэўап къытыжьыгъэп. Áрыти цыгъуэр ўынэм йыхьагъ. Шышъхьэ ќуэцьым áр йышьугъуэў щыпсэўэў ригъэжьагъ.
Хьантьаркъуэ ўакъ-ўакъыр къэсыгъ:
-Ўынэ цьыќу, ўынэ дах! Хэта ўынэм йысыр?
-Сэры, цыгъуэ цьыќуыр áры. Ўэ ўыхэта?
-Хьантьэркъуэ ўакъ-ўакъыр сэрыба.
Хьантьаркъуэр ўынэ цьыќуым йыпчьи, цыгъуэмрэ хьантьаркъуэмрэ зэдыщыэхэў áўыблагъ.
Тхьэќуымчьыхьэ цьыќуыр къыуылъэдагъ.
-Ўынэ цьыќу ўынэ дах! Хэта ўынэм йысыр?
-Тэры, цыгъуэ цьыќуымрэ, хьантьаркъуэ ўакъ-ўакъымрэ. Ўэ ўыхэта?
-Тхьэќуымчьыхьэ йэжьэшъуэ цьыќуыр сэрыба?
-Къаќуэ къеблагъ, къихьэри тызэдыщыэн.
Áрэўщтэў шышъхьэм щыри зэгъуысэхэў йысхэ хъуыгъэ.
Бэджэжъыйэр къэчъагъ:
-Ўынэ цьыќу, ўынэ дах! Хэта мыщ йысхэр?
- Цыгъуэ цьыќуыр, хьантьаркъуэ ўакъ-ўакъымр, тхьэќуымчьыхьэ чъэрыр. Ўэ ўыхэта?
-Сэ пстэўмэ ыпэ áхэзыщайэў, пстэўмэ áлъыэсырэр, бэджэжъыйэр áры.
-Къеблагъ, къихь áщыгъуым, -къырагъэблэгъагъ бэджэжъыйэр.
Áрэўщтэў пльыри зэдэпсэўыхэў хъуыгъэ.
Тыгъуыжъыр къыуыхьагъ:
-Ўынэ цьыќу, ўынэ дах! Хэта мыщ йысыр?
-Йысхэр тэры: цыгъуэ цьыќуыр, хьантьаркъуэ ўакъ-ўакъыр, тхьэќуымчьыхьэ чъэрыр, бэджэжъыйэ тхьэгъэпцьыр. Ўэ ўыхэта?
-Сэ къуандэхэм къакъуэлъэтэў зыльыхэрэр áры.
-Къеблагъ, къихь.
Тфыри зэдэпсэўыхэў хъуыгъэ.
Йэт?анэ мышъэжъыр къэцуэхъуагъ.
-Ўынэ цьыќу, ўынэ дах! Хэта мыщ йысыр?
-Йысхэр тэры: цыгъуэ цьыќуыр, хьантьаркъуэ ўакъ-ўакъыр, тхьэќуымчьыхьэ чъэрыр, бэджэжъыйэ тхьэгъэпцьыр, тыгъуыжъ йэжьашъуэў куэндэ къуэгъуым къыкъуэлъэтэў къыэчьахьэрэр зыльырэр áры. Áдэ ўэ ўыхэта?
-Сэри? Сэрыба зэчьэ шъуызэхэзпьытьэщтыр?
Мышъэр шышъхьэ къуыпшъхьам хэтьысхьи зэчьэ зэхипьытьагъэ.
ПЧЭНЫМ ЎЫНЭ ЗЭРИШЬЫГЪЭР
Зэгуэрэм зы ныўэжъ гуыщыалэ гуэрэ щыагъ. Áщ пчэнрэ áщ йыщырхэмрэ йыагъэх. Пчэдыжьрэ цьыфхэр къэтэджыжьых, уэфшьэнхэм áўыж йэхьах, áў хьакуышъхьэм къемыхэў телъ. Щэджагъуэм йэхъуыльэў къэтэджыжьы, машхэ, псы йэшъуэ, гуыщыэныр áщ регъажьэ. Йыгъуынэгъухэми, къебгъуыќуэхэрэми áдэгуыщыэ, áдэгуыщыэ, йэжь-йэжьырэў зыдэгуыщыэжьы!
Пчэнымрэ йыщырхэмрэ къакъырым йышьыхьагъэх, зы ўыц закъуи пачырэп, псы гъуатьќуи áуыфэрэп, къачыхьани áхэр фитхэп.
Зэгуэрэм пчэным йыщырымэ áреуэ:
-Сищыр цьыќухэў сисабыйхэр, мы ныўэжъ гуыщыалэм тыдыщыэн тлъэчьыщтэп! Мэзым тыжъугъаќуэри, ўынэ щытэжъугъэшьыри, джащ тисыщт.
Ныўэжъ гуыщыалэм пчэнымрэ йыщырхэмрэ къакъырым къызэрэрит?уыпщыгъэхэм тетэў áхэм чьаагъ. Ныўэжъым áхэр йылъэгъунхэў игъуэ ифэжьгъэ къуэдый!
Áхэр мэзым къачъэхи чъьп?эў ўынэр зыщаш1ыщтым лъыхъуыхэў фежьагъэх.
Мыйэ чъыѓым йэќуальэшъ пчэным реуэ:
- Мыйэ чъыѓ, мыйэ чъыѓ! Ўикъуэтамэмэ áчъьэгъы ўынэ щысшьы хъуыщта?
-Сачъьэгъы ўэ ўынэ щымышь, -джэўап къетыжьы мыйэ чъыѓым,- Мыйэхэр къыспызымэ ўищырмэ áтефэщтых, ўытын áрахыщт. Лъыќуатэри нэмычь чъьып?э щылъыхъу.
Пчэныр ўэстыгъайэм йэѓуэльагъ.
= Ўэстыгъай, ўэстыгъай! Ўэ ўачьэгъы ўынэ щысшьы хъущта?
-Сачъьэгъы ўынэ щымышь, - джэўап къетыжьы ўэстыгъайэм. – Сищэкъмархэр къыспызымэ ўищырмэ áтефэщтых, ўытын áрахыщт. Нахь чъьып?э дэгъу зэгъуэгъуэты.
Пчэнымрэ ищырхэмрэ лъыќуэтагъэх. Чъыѓэйэ лъаѓэр зелъэгъум риуагъ:
- Чъыѓайэр, чъыѓайэр! Ўэ ўачъьэгъы ўынэ щысшьы хъуыщта?
-Сачъьэгъы ўэ ўынэ щымышь –джэўап къетыжьы чъыѓайэм- пчыхьэ зыхъурэм симышќухэр къефэхынхи уищырмэ áтефэщт, ўытын áрахыщт. Йэт?анэ ўэры шъыпкъэм ўытхьэўсыхэн.
Пчэныр чьайэм йэќуэльагъ,
Чьайыр, чьайыр! Юэ юачъьэгъы ўынэ щысшьы хъущта?
Чьайым зэчьэ йыкъуытамэхэри йытхьэпэхэри йыгъэсысыгъэх,
-Мафи чэщи ситхьэпэхэр мэуышъашъэх- ўищыр цьыќухэр áгъэчъыйэнхэп. Нахь чъьып?э дэгъу зэгъэгъуэты.
Пчэным сыдэў зишьын, ышьыхи ыпэ ригъэхъуыгъ. Хьакъуыжъым дэжь къэсыгъ.,
-Хьакъуыжь, хьакъуыжь! Ўэ ўачъьэгъы ўынэ щысшьы хъущта?
Хьакъуыжъым зигъэсысыгъ:
-Áр хъуына, áр хъуына пчэн! Хьаўми плъэгъуырэба мо пэнэ папцьэў стетхэр зыфэдэхэр! Ўищырхэр пчьэтэ-лъатэў фежьэнхи, сипанэмэ áхэмэ áцыхэр зэчьэ къыхалъэшъуыных. Ўапэ йэгъэхъу пчэн, нахь чъьып?э дэгъу лъыхъу.
Пчэныр пчэйым йэќуэльагъ,
-Пчэйыр, пчэйыр» Ўэ ўачъьэгъы ўынэ щысшьы хъущта?
Пчэйым йытамэхэр йыгъэсысыхи къыуагъ,
- Ўэ ўищырхэр тыгъэм щысхъуымэных, ўэшхым шьуэзгъэбылъыных, Aхэмэ жьыбгъэр áнэзгъэсынэп. Сачъьэгъ ўынэ чъьэшьыхь.
Пчэныр лъэшэў къэгуышьуагъ. Пчэйым йычъьэгъ ўынэ чъьишьыхьи, йыщырхэр йыгъуысэў ўынэм тхъэжьхэў щыщыэхэў áўблагъ.
АБЫЦЫЎ
Бзыў, бзыў гуагуэ,
Гуэгуэ нэшъуыр
Чьашъуэм тес,
Апс къэхьи
Ахь ўэстын
Пыр-р-рр!
Бзыў-бзыў
Бзыўыжъый
Чэпэ-лъатэ,
Чэпэ тьый
Зигъэлъати быбыжьыгъ,
Пыр-р-рр!
ЧЭТЫЎ
Мяў-мяўыр сикушъ,
Куышъэрыпкъэр зынапц
Чэў цэпкъыр зигъуэгу,
Зыгу цьыќуыр эшьуылъ,
Зылъэ цьыќуыр зимажь,
Пырамыбжьыр зижьаў,
Чъыѓ жьау чъьэмыхь.
Ўынэ тхыцьэр зигъуэгу,
Хьачьэ къихьэмэ мытэдж
Мытэджыжьыр сикуышъ,
Йэќуэшъэхи псы къешъу,
Шъуайэр чьыйэў къеўычь
Цыгъуэр шьуыйэў къедыр,
Дыры, дыры сикуышъ.
Ўэ атякъэр, ўэ атакъэр,
Ўисыдж сыдэў машьуэм фэда!
Ўэ атакъэр, ўэ атакъэр,
Ўэ ўижачьэ данэм фэда!
Сыдэў жьэўи ўыкъэтэджра,
Мэкъэ лъэшчьэ ўэ ўыуэра.
Чъыйэ эшьуым ўэ къыхэпщра,
Чьэлэцьыќуыр бгъэгуымэчьра…
Пчэн бжъэкъуэшхуэр мары къэќуэ,
Пчэн пыджалэр мары къэсы.
Ылъабжъэчьэ áр къытепчьэ,
Йэгъэсысы áщ ыжачьэ.
Дэгъуэў шъуышхэх, чьэлэцьыќухэр,
Щайым шъуешъуэх, чьэлэцьыќухэр.
Áрымырмэ пчэн бзэджэжъыр
Мышхэў щысым йэтьыргуыни.
Пчэны цьыќуыр сэ йэспхын
Мы чъыѓ дахэм,
Бжъэкъуэ чьыхьэр сэ йэспхын
Мы чъыѓ дахэм.
-щыт рэхьатэў сипчэн цьыќу,
Щыт рэхьатэў, ўымыбзадж.
Щыт рэхьатэў, сичъыѓ цьыќу,
Щыт рэхьатэў зымгъэсыс.
Аб-аб абы цьыќу,
Абы цьыуым теў нынэ.
Аб-аб абыжъый,
Абыжъыйэм теў нынэ.
Ўэ чэтыўэў чэтыў цьыќуэў,
Нэтьэ фыжьэў чэтыў цьыќу
Бэ тадэжьы чэщэў къаќуи,
Тинаныўи тфэгъэхъый.
Джаўщтэў зыпшьрэм хъуыпхъэжъыйэр,
Ўиуэф йыпчьэў къыўэстын:
Щэ йызыбзэў лэгъэ жъыйэм
Хьалыгъу фабэр йыгъуысэн.
Чэтыў ўынэм къычьэнагъ,
Áщ чэтыўыр къилъэтыгъ,
Ынэхэри къиќуэтыгъ
Чэтым щалъэр йыэдэжь,
Чэтыў ўынэм псыр тыречь.
Тыкъы-тыкъы тыкъырыкъ,
Кимэ пхъэшым мары тес.
Симэ куыми мары йыс,
Дэшхуэ куыпчьыр къырегъаз.
Зарэ, Зарэ цьыќуыжъый,
Зарэ сыдэў хъуыпхъэжъый,
Мо зэ гъуэгуым ўэ къырыќу,
Лъэкъуэ цьыќучьэ ўэ хьэбакъу.
Ўэ синэпсэў сипсы къаргъуэр,
Сынэгу дахэў ўэ къэтхьачь,
Сынэ цьыќухэр къэгъэжьыўых,
Сынэгуышъхьэ къэгъэшъхьаплъ,
Сыжэ цьыќу ўэ къэгъэшх,
Сцэхэр дахэў къэгъэжъыў
- Сыда áдэ хьар ўыхьакъура?
- Сэ тыгъуыжъхэр джы сэгъащтэх.
- Сыд пай ўэ пчьэ чьэпкъуызэра?
- Сэ тыгъуыжъхэм джы сащэщтэ.
Ўэшхыр, ўэшхыр,
Зэ ўыцуыжьба.
Сабый цьыќухэр
Ўымгъэўцьынба!
Тыгъэжъыйэў мэтэжъыйэр,
Зэ ўэ пщэмэ къатфыкъуэплъ.
Тыгъэжъыйэў дышъэжъыйэр,
Ўэ чьэрачьэў къыт?уыплъыхь.
Йыкъуын ўэ ўэс фыжьыр,
Чъьылъэм ўызэрэтелъыгъэр!
Къэсыгъ ўэ, ўэс фыжьыр, ўахътэў
Лъэхъанэў ўитќуыжьыгъуэр!
Тќуыжьи ќуэдыжь,
Ўэ, ўэс фыжьыр,
Тќуыжьи хэхьажь,
Гъэшъуэчь чъьыр.
Хьаб-хьаб, хьаб-хьаб…
Ўэ хьэ цьыќуыр ўымыхьакъу,
Лъэпэфыжьыр ўымыпцьэў,
Си Фатимэ къэмгъэўыщ.
Чэщыр шьуынчьышъ, áр чъыйэшъуырэп,
Си Фатимэ лъэшэў мащтэ.
Ўэ хьэ цьыќуыр ўымыхьакъу,
Си Фатимэ ўымыгъащт.
БЗЫЎХЭР
«Къуал» зыуэрэр къуалэ,
«Лы» зыуэрэр цуынды ,
Мэщгъэќуыдыр тхьаркъуэ,
Къуэм дэсыр псынчьачьэ,
Ячьэ зиэр хьэкуакуэ,
Куыракышъэр псычэт,
Чэт закъуэр къэрэў.
ПЦЬАШХЪУ
Пцьашхъу, пцьашхъу,
Чьэтьаркъу,
Бѓыкъум тызэдеплъ,
Тхылъым тызэдедж,
Йэджагъэ тызэдэхъу.
Уырыуыпчъэхэр
Áпсы плъыжьыбзэм псы йызыбзэў йыт
Къамылыбжъэ плъыжьыбзэмэ щыбжьыйышъхьэ плъыжьыбзищ áрылъ
Шы шьуыцьэшьуым льы шьуыцьэшьу тес
Джэмышхычьэ чьыхьэ псыхьэ, щэ къесхьачьи зэ зыуыслхьи
Чъый чъый ўызэпаўыпчь
Чъый чъый ўыраўыпчьаль
Áрмэўым игъуысэр чъый,
Джэныкъуэм дэсым йыт?уанэр чъый,
Пэчьэ чьэгъэтхъуыр чъый,
Гуыпшысэм йышъхьапэр чъый,
Напэм йышъхьэпаджэр чъый.
Хьалыжъый
Йэўэмэ, йэўэмэ зэрауэмэ зэрауэтэжьэў зы льыжърэ ныўэцьыќурэ щыагъэх. Льыжъыр ныўэм йэлъэуыгъ:
-Хьалыжъыйэ сфэгъажъ ныў
-Сыда зыхэзгъэжъычьыщтыр? Хьаджыгъэ сиэп.
А, ныў! Зэ хьамбарым къинэжьыгъэ щыэмэ къаплъэ, лэжьыгъалъэм дэлъ щыэмэ къэцьэнтхъуыжь, цьэнтхъуафэр къэпхъэнчьыжь- къыдэпхыщт áщ тьэќу.
Льыжъым зэриуагъэм фэдэў ышьыгъ: хьамбарыр къыцьэнтхъужьи къыпхъэнчьыжьи, эбжыбит?у фэдиз хьэджыгъэ къыўгъуэйыжьи, щатэчьэ тхьацуыр ыпшагъ, хьалжъыйэ ыўщэрэхъи, тхъуы чьидзи áр ыгъажъи, ыгъэўчъы?ынэў шъхьангъуыпчъашъхьэм тырилъхьагъ.
Комментарии 0