Ныдэлъфыбзэмрэ лъэпкъ зэфэщытыкIэмрэ
МэщфэшІу Нэдждэт
ДАХ-м ибзэ комитет итхьамат
Ныдэлъфыбзэмрэ лъэпкъ зэфэщытыкIэмрэ
Эссэламунхьэлэйкум орахьмэтуллан обэрэкатух
Дунэе Адыгэ Хасэм ибзэ комитет ыцIэкIэ;
Сэлам гуапэ шъосэхы тилъэпкъэгъухэм мы шIэнIуатэр зэхащэн амалрэ фитыныгъэрэ къязытыгъэ Карауль Абдуллах Хъусен ыкъор апэ зэритэу: Йордан къэралыгъом иунэшъошIхэр.
Сэлам гуапэ шъосэхы, хэхэс адыгэр ихэгъэгогъоу къылъыти, ыбзэ зэрэкIодырэм фэгумэкIи: мы шIэнIуатэр зэхэзыщэгъэ Урысые Федерацием илIыкIохэр.
Сэлам гуапэ шъосэхы, хэкужъыр зи плъапIэ, зигугъапIэ ти къошхэр…
Ныбджэгъу лъапІэхэр,
Урысые Федерацием, Къэралыгъо зэфэшъхьафыбэмэ арытэкъухьагъэ, анахь макIэмэ милуанищы хъоу къалъытэрэ Хэхэс Адыгэм ыбзэрэ икультурэрэ къэухъумэным, хэхъоныгъэ егъэшIыным, Хэхэсхэмрэ яхэкужърэ зэдыраIэ зэпхыныгъэр гъэпытэным, зыщыхэхэс хэгъэгухэмрэ Урысые Федерфциемрэ язэфэщытыкIэ зэригъэдэхэщтым, ЛъэныкъуитIуми шIуагъэ къызэрафихьыщтым, ежь иимиджи къызэриатыщтым гу зэрэлъитагъэр гушIуагъо.
Лъэпкъыпсэ, хэкупсэ хэхэсхэм бэдэдэ шIагъэ ар къызыгуры1уагъэр. 1970-рэ илъэсхэм, къэралыгъори, щыпсурэ цIыфхэри, Урысыем ипыеу щытхэ пэтзэ, Анкара дэт Ишъхьэрэ кавказ культурэ хасэм и уставы, «Тырку Республикэмрэ Совет союзымрэ язэфэщфтыкIэ зыгъэдэин гупшъысэ зиIэхэр хасэм хэхьэнхэ фимытэу» зэрэхигъэуцогъагъэр т1уагъэр къэзгъэщыпкъэжьырэ щысабэм язырэр ары.
Гукъау нахь мышIэми, союзыр къызэринэкІэу, къохьапIэ хэгъэгумэ арыхьажьырэ зы нэбгырэ закъом, агъэпIыеу ыгугъу зыщашIыщтыгъэ а лъэхъаным, хэхэс адыгэм фишIыщт гулъытэм, ежь иуасэ къызэриIэтыщтыр Совет Союузым гурыдгъэIон тлъэкIыгъагъэп. Яхэхужъ къэзгъэзэжьы зышIоигъохэмкIэ ыпчъэ къытфызэIуихыгъагъэп.
УФ-м иапэрэ президент Елцины, Урысые-Кавказ зауэр зыухыгъэр илъэс 130 зыщыхъугъэм ехъулIэу къышIыгъэгъэ, «Кавказ Лъэпкъхэм Афэгъэхьыгъэ Джэпсалъэмрэ», 1998 рэ илъэсым УФ-м Югославие Адыгэхэр зауэм къыхищыжьхи, яхэкужъ къызэрищэжьыгъэмрэ хэхэсхэм зэрагъэлъэпІагъэр, хэхэс адыгэм зэрэфэгумэк1ык1ырэм,Урысые Федерацием иуасэ къызэриІэтыщтым ищысэшIух.
Арышъ, тызыхэт лъэхъэнэ зэблэкIыгъор, зэрэ тинасып къэгъэзэгъум инэрылъэгъу лъэубэкъоу, тызэрэитэкъухьагъэм итхьэмыкIагъо, лъэпкъ кIуачIэу къызэрэтфигъэзэжьыщтым игугъуапIэу тлъытэзэ мы зэІукІэр зыгу къэкIыгъэхэми, изэхэщэн дэулэугъэхэми Тхьэ шъуегъэпсэу ятэIо.
Ныбджэгъу лъапIэхэр,
Хэти зэрэщыгъуазэу Адыгабзэм фэгъэхьыгъэ мы шІэнІуатэр, къэралыгъо зэфэшъхьафхэм ялIыкIохэр зыхэлэжьэгъэ шIэнIуатэхэм апэрэр арэп. Арэу щытми, зэхэщагъэ зэрэхъугъэм: Урысые Федерацием иIэхьэ зэрэхэлъым, Урысые Федерациер хэхэс адыгэм ыбзэ къэухъумэгъэным зэрэфэгуIэрэм мы шIэнIуатэр апэрэмэ къахегъэщы. ШIэнIуатэм ыуасэ къеIэты. Бзэм иIофыгъохэр нахь зэшIохыгъошIу зэрэхъущтым игугъапIэхэр къеты. Бэдэдэ темышIэу Урысые Федерацием, Хэхэс адыгэу фаер ихэкужъ къэщэжьыгъэным, хэку къэгъэзэжьым ипэрыохъухэр щыгъэзыягъэ зэрэхъущтыр зыщызэхэтфыщт шIэнIуатэ зэрэзэхищэщтыр тшIошI егъэхъу.
Хэхэс адыгэм ыбзэ къэухъумэныр, зегъэушъомбгъуныр, пстэуми апэу зэпхыгъэр ныдэлъфыбзэм, зыщызэхалъхьэгъэ чIыналъэм, щыфашIырэ уасэр, щыриIэ кIуакIэр ары. Ныдэлъфыбзэм хэкум уасэрэ, кIуакIэрэ щыриIэным иапэрэ лъэубэкъу, хэхэс адыгэр ихэкужъ къешIэлIэжьыныр, хэкум тыщыбэгъожьыныр ары. Гузылъытапхъэр, мынепэми неущ, ихэкужъ къыгъэзэжьын гухэлъ зимыIэ, гухэлъ иIэми гугъапIэ зымылъэгъурэ хэхэсыр, ыбзэ гъэпсэуным кIэгъэгушIугъуае зэрэхъущтыр ары...
ЕтІани, Хэку къэгъэзэжьым, Урысые Федерацием зыкIыныгъэ илъынымкIи, лъэпкъ зэгурыIожь илъынымкIи, Федерациер зэхигъэзыным фэбанэрэ дунэе кIуакIэхэм апэуцужьыным, атекIонымкIи лъэщэу ишIуагъэ къэкIощт. Адыгэм ихэкужъы, ыбзэ щыриIэ уасэм, ищыIэныгъэ зэрэщыдахэм елъытыгъэу, хэкумкIэ къаплъэрэ, къэнацIэрэ, хэкум къакIорэ, щылажьэрэ, къэзгъэзэжьыпэрэ, изэIугъэкIагъэ хэкум къэзыщэжьырэ, Урысые Федерацием нэшIукIэ къеплъырэ, ищытхъу зыIорэ хэхэс адыгэм япчъагъэ нахьыбэ зэрэхъущтыми щэч хэлъэп.
Арышъ хэхэс адыгэм ыбзэ щымыгъэгъупшэмэ, Урысые Федерацием ишIуагъэ зэрэхэлъыр къызгурыIогъэ унэшъошIхэм, хэхэс адыгэм икъэщэжьын нахь псынкIэ зэрэтфашІын илъэкІыщтыр пшIошъ хъуныр, мыгугъэ нэкIэу тэлъытэ.
Ныбджэгъу лъапIэхэр,
Бзэр псэ, бзэ зимыIэм лъэпкъ иIэп еIо адыгэ гущыIэжъым. Арэу къысшIошIы лъэпкъ культурэ пстэуми ныдэлъфыбзэр къызэралъытэрэр. Зыбзэ пшIэрэ лъэпкъым икультурэ нахь нэIуасэ уфэхъу. ЫбзэкIэ уздэгущыIэрэ цIыфыр нахь благъэ къыпфэхъу. Ныдэлъфыбзэм лъэпкъ зэфыщытыкIэ дахэм, лъэпкъ зэрэлъытэм, лъэпкъ зэгурыIожьым, хэгъэгу лъэпытэм лъапсэ афэхъущт пIуныгъэгъэсэныгъэм чIыпIэшхо щеубыты.
ЕтІани психологие ушэтынхэм къагъэлъэгъуагъэр, цIыфым уеон, уехъоныным нахьи нахь утын езыхырэр, къимыдзэныр, уасэ фэмышIыныр ары. Ащ нахьыкIэжъыри уасэ фэмышIы пэтзэ, фэпшIы къшIобгъэшIыныр ары.
Непэ тхыбзитIу зиIэ хъугъэ адыгэхэр тызылъэпкъ. БлэкIыгъэ лIэшIэгъухэм а тхьамыкІагъор къэмыхъугъагъэмэ, лъэпкъыр зэтырамыукIыхьэгъагъэмэ, зэокІэзыжьхэм инахьыбэ ихэку рамыфыгъагъэмэ, непэ а зы хэгъэгур ары тызыщыпсэущтыгъэр. Титхыбзи зы хъущтыгъэ.
Шъузэрэщыгъуазэу лъэпкъгъэкIод-лъэпсэичым, лъэпкъыр зэтыригъэзыгъ. Апэу хэхэсрэ, хэкурысрэ хъоу тIо зэтыриутыгъ. Лъэпкъыр зыратэкъухьэгъэ Осмэн империер зэхэзи, хэхэсхэр къэралыгъо зэфэшъхьафыбэмэ ащыпсэуы хъугъэ. Урысыем къыщыхъугъэ политикэ зэхъокIыныгъэхэми, лъэпкъыр лъэпкъэу къэнэжьынымкIэ ишIуагъэ къызэрэкIуагъэм пеIэу хэкурысымрэ хэхэсымрэ ямызакъоу, ежь хэкурысхэри зэпэIэпчъэ ышIыгъэх.
Ары адыгэхэмкIэ зы къэралыгъо дгъэпсыныр, зытхыбзэ зэдытиIэныр тхыдэм тинасып къыщихьыгъэп. Ау Мары джы, тызэрыт лъэхъаныр лъэхъэнэ зэблэкIыгъу. Зэрэлъэпкъэу къыдгурыIон фае, мы лъэхъэнэ гъэшIэгъоныр тилъэпкъыкIэ зэрэ насып къэгъэзэгъур. Хэкум къинэжьыныр зи насып къыхьыгъэ нахь макIэм, къин мыгъуаер алъэгъугъэми непэ Урысые Федерацием хэхьэрэ республикэхэр тиIэх. ЛъэпкъымкIэ, мыщ фэдиз лые къытэзыхыгъэ Урыс империем инып, ныпэу, икъэралыгъо тамыгъэ, къэралыгъо тамыгъэу къэзыштэжьыгъэ Урысые Федерацием хэкур зырагъэбгынэгъэгъэ чIыдэлъф лъэпкъым, ибынхэр машIом къыхищыжьи яхэкужъ къырищэлIэжьыгъ. Хэхэс адыгэм абзэ зэрашIокIодырэм егъэгумэкIы, ныдэлъфыбзэр къэухъумагъэ зэрэхъущтым дэлажьэ. Ыбзэ зыIулъ, ыгурэ ыпсэрэ ихэкужъы къыфэзгъэзэгъэ хэхэс адыгэм, Урысые Федерацием шIуагъэ къызэрэфихьыщтыр къызгурыIорэ Iэшъхьэтетхэм къахахъо… Хэхэсым ихэку къекIужьыным, илъэпкъэгъумэ къахэхьажьыным ифитыныгъэхэр иIэ хъугъэ, иамалхэр зэрегъотылIэжьы.
КIэкIэу, лъэпкъ итэкъухьагъэр цэрыцэу къэтыугъоижьын тымылъэкIыщтыми, къэралыгъо зэфэшъхьафыбэмэ ащыпсэурэ, аIорэ ашIэрэ зэхэлъ зы лъэпкъ тыхъужьын зэрилъэкIыщтым игугъапIэхэр нэрылъэгъух. Шхьак1э ар къыддэхъуным пае, дунаим адыгэу тетым тиныдэлъфыбзэкIэ тызэгурыIон, титхыбзи зы хъун фае…
Адэ сыда тиныдэлъфыбзэ, тиадыгабзэ изытет:
Непэ уежьагъэу къэплъыхъугъэкIи орэ Урыс, орэ Тырку, орэ Арап, орэ нэмыкIырэ лъэпкъ, иныдэлъфыбзэкIэ зы орэд горэ къэзымыIошъун, зы усэ пычыгъо горэм къемыджэшъун цIыф къэгъотыгъуай. Ау узылъыхъурэр адыгэ цIыфмэ, зышIэ нахьи зымышIэрэр нахь зэрэгъотыгъош1ум щэч хэлъэп. Ащ дакIоу мымакIэу урихьылIэщт, тIэкIу зэхэсыгъэ, зы тIэкIу чэф хъугъэ, гушхуагъэ адыгэ купмэ, хэкум УрысыбзэкIэ, хымэм зыщыхэхэсхэм абзэкIэ орэдыр къыхадзэу. Е янасыпкIэ орэдыжъ къыхэзыдзэшъун горэ ахэсэу къыкIэкIмэ, ащ ехъуапсэхэу, дежъыухэмэ ягуапэу… Гуфаплъэу уазыхаплъэкIэ, ныдэлъфыбзэкIэ, ежь ыбзэкIэ орэд зэримышIэрэм, е орэдыр къыхэзыдзагъэм дежъыун зэримылъэкIырэм иукIытагъо гукIэ зэхэзышIэхэри мымакIэу къахэбгъэщын плъэкIыщт.
КIэкIэу;
-Непэ дунаим щыпсэурэ адыгэм инахьыбэм яныдэлъфыбзэ ашIэжьырэп.
-Адыгабзэр зышIэжьырэ нахь макIэм инахьыбэм, тхэкIэ еджакIэ ашIэрэп.
-ТхэкIэ еджакIэ зышIэрэ нахь макIэм инахьыбэр, адыгабзэкIэ хэутыгъэхэр аджырэп.
-АдыгабзэкIэ едгъэджэн фаем, бэкIэ нахь макIэр ары егъэджэшъурэр.
-Ахэм инахьыбэми тхэкIэеджакIэр дэгъоу адгъэшІэн тлъэкIырэп.
-Титхэпкъхэм (буквэхэм) амакъэхэмрэ япшъэрылхэмрэ дэгъоу зэхэфыгъэп
-Тибзэхабзэ (грамматикэ) адыгабзэм имые хабзэхэр хэлъ хъугъэ
-Адыгэ тхыбзитIум арылэжьэрэ бзэшIэныгъэлэжьэу тиIэр зырыз.
-ЕджапIэхэр хэсэгъэкIышъ, адыгабзэ филологиехэми тхыбзитIур ачIэлъэп.
-ТIури кириллицэ тхэпкъхэм атехыгъэ пэтзэ, а зы тхэпкъым, а зыбзэм итхыбзитIу зэфэмыдэ макъэхэр къыщаты
-Бзэр зэрядгъэджырэ системэу тиIэр, бзэм илъэныкъокIэ лъэпкъым изытет диштэжьырэп.
-Адыгэ тхыбзитIур зэзгъапшэрэ тхылъхэр, гущыІалъэхэр зырыз.
-Адыгабзэ зэгъэшIэным иІэпыэгъу Іэмэ-псымэхэр мэкIэдэд
-Лъэхъаным къыздихьыгъэ егъэджэн амалхэр шIуагъэ къытэу дгъэпсэуалъэрэп.
-Зэрэдунаеу ипхъыхэгъэ адыгэм лъыIэсырэ, мэфэреным Iоф зышIэрэ радио тиIэп.
-Адыгэр зыщыхэхэс къэралыгъохэм щагъотырэ Спутник телевидение тиIэным иIэпыIэгъу, Урысые Федерацием джыри тигъэгъотыгъэгоп.
--Урысые Федерацием и конституцие республикэхэм якъэралыгъуабзэхэр ежьмэ къыхахыным ифитыныгъэ къареты ау апэрэ цIыфым къэралыгъуабзэхэр ымышIэми, республикхэм ащыпсэурэ адыгэхэм ежь абзэ амыджыжьми хъунэу къелъытэ
Мы къэтыпчъыгъэхэр, тыбзэ иIофыгъохэр зэрэ хьылъэдэдэм, инэрылъэгъу гууз. Мыхэм къагъэлъагъоу тшIошIы, ныдэлъфыбзэм дэлэжьэныр лъапсэмкIэ къегъэжьэгъэн зэрэфаери, удэгуIэн зэрэфаери. Федеральнэ Хэбзэ кIуакIэ емыхьылІагъэмэ бзэр къэухъумэгъуае зэрэхъущтыри
Ныдэлъфыбзэр къэуухъумэныр, ныдэлъфыбзэм хэхъоныгъэ егъэшIыныр, адыгэхэм зы тхыбзэ тиIэныр, Дунэе Адыгэ хасэр зэпымыоу зыдэлэжьэрэ лъэпкъ Iофымэ апэрэр ары. Ау сыдрэ Iофыгъуи изэшIохынкIэ анахь мэхьанэ ин зиIэр политикэ екIолIакIэр ары. Ащ дакIоу, хэхэсым ыбзэ къэухъумагъэ зэрэхъущтыри зэрахэтэу адыгабзэм иIофыгъохэм язэшIохын зэлъытыгъэри, ти Республикэмэ арылъ, ащи къыпэу ти Республикэхэр зыхэхьэрэ Урысые Федерацием лъэпкъ политикэу илъыр, илъын фаер ары
ХэткIи нафэр, зыми ыушъэфын ымылъэкIыщтыр Урысые Федерациер лъэпкъ зэфэшъхьафыбэ зыщыпсэурэ хэгъэгоу зэрэщытыр ары. ЕтІани тарихъым нафэ къышIыгъэр лъэпкъыбэ зыщыпсэурэ хэгъэгухэм яIэнэтIэзехьэхэр, лъэпкъ Iофыгъомэ язэшIохыны, фыряIэ екIол1акIэм елъытыгъэу, купитIоу бгощын зэрэплъэкIыщтыр ары. ЯкIуакIэ елъытыгъэу, зэ зы лъэныкъом, зэ адрэ лъэныкъом яеплъыкIэхэр хэгъэгум хабзэ щэхъуми, лъэхъаныр зэблэхъумэ къэс екIол1акIэхэри хэгъэгум илъ хабзэхэри зэблэхъу. Урысые Федерациеми ары зэрэщыщытыр.
НепэкIэ нахь текIо фэдэ апэрэ купым иекIол1акIэ, хэгъэгур кIуачIэ хъуным, хэгъэгум зыкIыныгъэ илъыным фэшI, хабзэхэр нахь лъэпкъышхом ишIоигъомэ атегъэкIэгъэныр ыпэ регъэшъы. Мы екIолІакIэм, тилъэпкъ фэдэу лъэпкъышхом лые зэрихыгъэ чIыдэлъф лъэпкъхэри зэрахэтыжьэу, лъэпкъ цIыф макIэхэм яфитыныгъэхэр гъэмэкIэныр, ахэм уасэ афэмышIыныр ары нахь игъоу ылъэгъурэр. КIэкIэу лъэпкъ цIыф макIэхэр мыцыхьэшIэгъоу лъытэгъэн, дэкъузагъэу Iыгъыгъэн, хэгъэкIодэжьыгъэн фае. Гукъау нахь мышIэми, мы екIол1акIэр зигъуазэу Урысыем исыр макIэп. Ахэмэ лъэпкъ цIыф макIэхэм къахэкIыгъэ IэнэтIэзехьэхэр къазэрахэфэрэми шъхьакуцIыр пхырелыкIы…
ЯтIонэрэ купым иекIол1акIэ ти Премиер Министрэу Путиным, прэзидентэу зыщэтым радиомкIи телевиденыемкIи заулэрэ къыIуагъэу, гъэзетми къыхаутыжьыгъэ, ау джыри гъашIэм щыщы мыхъугъапэми, мы шIэнIуатэм лъапсэ фэхъугъэ екIол1акIэр ары. Мыщ, хабзэхэр, хэгъэгум щыпсурэ лъэпкъ зэфэшъхьафыбэмэ яшIоигъомэ атегъэкIэгъэн фаеу елъытэ. Хабзэмэ, лъэпкъ цIыф макIэхэм яфитыныгъэхэр къызэраухъумэн фаем кIегъэтхъы. Мы екIол1акIэм, лъэпкъ цIыф макIэхэри зэрахэтыжьэу, хэгъэгум щыпсэурэ тэдэрэ зы лъэпкъи, хэгъэгур ежь иунэ шыпкъэ афишIыныр ары пшэрылъы зыфишIыжьырэр. Тэ тишIошIыкIи, джа екIол1акIэр ары хэгъэгур пытэу ылъэ тезгъэуцожьыщтыр. Джа екIол1акIэр ары хэгъэгур дунэе хэгъэгухэм демократием ылъэныкъокIи, цIыф фитыныгъэхэм алъэныкъокIи къахэзгъэлыдыкIыщтыр. Хэгъэгум щыпсэурэ сыд фэдэрэ цIыфи, лъэпкъи хэгъэгум изыкIыныгъэ гъэпытэным, иэкономикэ зыкъегъэIэтыным, зэхэгъэгогъу лъэпкъ зэфэшъхьафхэм зэфыщытыкIэ дахэ зэдряIэным гурэ псэрэкIэ фэзгъэлэжьэщтыр.
Арэу зыхъурэм, лъэпкъыбзэм ыуасэ къэIэтыныр, нэмыкI лъэпкъ цIыф макIэхэм афэдэу адыгэхэри, хэгъэгу Iофыгъохэм язэшIохыны езгъэгушIущтым, хэгъэгур иунэ шъыпкъэу къезгъэлъытэщтым иапэрэ лъэбэкъуба?.. Арышъ, адыгабзэр гъашIэм щыщ хъужьыным, цIыфым игъашIэ къэзгъэдахэрэ, цIыфым шIуагъэ къыфэзыхьырэ пкъыгъо хъужьыным дэлэжьэгъэн фае.
ПIопэн хъумэ, непэ адыгэр зикІаси, зимыкІаси шъхьаихыгъэу «адыгабзэр, лъэпкъыбзэр щэрэмыIэжь» зыми къымыIорэми, адыгабзэр щымыIэжьмэ нахь зигуапэхэр зэрэщыIэри шъэфэп.Ет1ани гузылъытэгъэн фаер; сыд фэдэрэ къэралыгъо амалхэр егъэгъотыгъэми, изэгъэшIэн сыд фэдэрэ егъэзыгъэ Iофы шIыгъэми адыгабзэр, урысыбзэм фэдэ хъун зэримылъэкIыщтыр ары. Адэ, урысыбзэм фэдэ бзэшхохэм афэдэ хъун ымылъэкIыщтмэ, сыда адыгабзэм тызыкIыпылъын фаер, сыд уаса адыгабзэм фэтшIын фаер?..
Бзэр псэмэ, бзэ зимыIэм лъэпкъ имыIэмэ, лъэпкъэу зытэлъытэжьэу ти хэгъэгушхуи лъэпкъэу телъытэмэ, лъэпкъыбзэр гъэпсэун, хэхъоныгъэхэр егъэшIыгъэн фае. Бзэр, орэдыр, усэр лъэпкъым игушхоныгъ. Ыбзэ зызэхихыкI, иорэдышъо зедэIукI ары лъэпкъым щыщ цIыфым ыгу зыкъызиIэтырэр. Джащэгъур ары зыщыгушIукIы, зыщыгушхукIы зыхъурэр. ЦIыф шъхьазакъоу щымытэу, лъэпкъэуи дунаим зэрэтетыр зызэхишIэрэр, нэмыкI лъэпкъмэ афэдэу зызщыхъужьырэр...
Адэ, джащ фэдэ шъхьэкIэфэ зэфэшIыр арыба зэгурыIоныгъэм, зэфыщытыкIэ дахэм, хэгъэгу лъэ пытэм, лъэпсэшIу афэхъун зылъэкIыщтыр. А шъхьэкАфэр мынэрылъэгъумэ;
ЗикIуакIэ гъунэнчъэмрэ кIоджаджэмрэ,
ИIэм ибагъэ зымышIэжьырэмрэ зигъот макIэмрэ,
ЫгукъэмыкIыгъэризыфагъэкIуатэрэмрэ,зыфэхъуапсэрэIуагъэкIотырэмрэ,
Бэмрэ, бэм ыгъэмэкАгъэмрэ ягуфэбэныгъэ ухъумэгъошIу хъуна?.. Лъэпкъ зэрэлъытэ зэрымылъ хэгъэгум лъэпкъ зэрэгъашIо илъын илъэкIына?..
Илъ зэгурыIоныгъэми кIэныгъэ ышIынба?…
Лъэпкъ зэфэшъхьафыбэ зыщыпсэурэ хэгъэгум, лъэпкъхэр зэрилъытэрэм, лъэпкъхэр зэрэзэфигъадэрэм ишапхъэр ныдэлъфыбзэмэ, хэгъэгум щыряIэ фитыныгъэр, щагъотырэ амалыр арыба?..
ЕтІани къыдэлъытэгъэн фаер цIыфмэ янасып зэрэзэфэмыдэм фэдэу бзэхэм янасыпи зэфэмыдэр ары. Дунаим щыпсэурэ бзэхэм уебныгъэкIи, топкIэ уеуагъэу, танккIэ утехьагъэкIи иуутын умылъэкIыщтхэр зэрахэтым фэдэу, удемыIэмэ, къэралыгъо кIуакIэ емыхьылIэмэ кIодыжьыным ищынагъо зышъхьарыуцуагъэхэри ахэт. Гукъау нахь мышІэми Адыгабзэр ятIонэрэ купыр ары зыхахьэрэр…
Адэ сыда шІэгъэн фаер:
-Урысые Федерацием ихэбзэ унашъомэ къахэфэрэ «соотечественник» гущыIэм, хэхэс урысхэм ямызакъоу, хэгъэгум щыпсэурэ лъэпкъхэм ялъэпкъэгъу хэхэсхэри къызэрэхиубытэрэр зыщыкІэгъэтхъыгъэ федеральнэхабзэ къэштэгъэн.
-Урысые Федерацием и конституцие, апэрэ цIыфы ишIэн фэе къэралыгъуабзэхэр ежь къыхахыным, хэти ежь иныдэлъфыбзэ зэраригъэджыщтым ифитыныгъэ республикэхэм аритын фае.
-Республикэхэм я Президент администрацием къыщегъэжьагъэу, парламентми, министрествехэми… цIыфмэ алъагъэІэсырэ тхыгъэхэр, Урысыбзэм игъусэу, мыдрэ къэралыгъуабзэхэмкIи тхыгъэн. Якадрэхэм зэдзэкІакIо чIыпIэ афыхэхын.
-БзитIукIэ Iоф зышIэхэрэм ямэзэ лэжьапкIэ тедзэ фэшIын.
-Ти тхэпкъылъэ, тибзэ хабзэ яIэ щыкІагъэхэр дэгъэзыжьын
-Адыгабзэр зэрядгъэджырэ системэр лъэпкъым изытеты диштэу зэгъэзэфэжьын.
-ТхыбзитIум ахэт зэфэдэ макъэхэр зэфэдэ тхэпкъкIэ къэгъэлъэгъон, тхыбзитIум зы тхэпкъылъэ афыхэхын.
-Адыгабзэм ибзэшIэныгъэлэжьы хъущтхэм тхыбзитIумкIи экзамен аІыхыгъэн.
-ЕджапIэхэм адыгабзэ урокхэм (дерсхэм) япчъагъэ хэгъэхъон, ябгъонэрэ, япшIэнэрэ, япшIыкIузынэрэ классхэм тхыбзитIури щагъэджын.
-ЕджапIэхэм щаджырэ тхыдэ (историе), литературэ, культурэ программэхэр зэфэдэ шIын.
-Урысыбзэм лъапсэ зиIэ учебникмэ афэдэу, Тыркубзэр, арапыбзэр, инджылызыбзэр зылъапсэ учебникхэр къыдэгъэкIын.
-Ныдэлъфыбзэ телевидение къэтынхэм ясыхьат пчъагъэ хэгъэхъон, къош Республикэхэм я телевидение къэтынхэр зэлъыгъэIэсын.
-Ти телевидение къэтынхэр, Урысыем икъэлэ зэфэшъхьафыбэми, дунаим икъэлэ зэфэшъхьафыбэми алъызгъэIэсыщт спутник телевидение зэдэгъэпсын.
-Интернетым телевидением яамалхэр бзэ зэгъэшIэным фэгъэIорышIэн
-Адыгэ радиохэр такІи къызэхахэу, мэфэ реным Iоф ашIэу гъэпсыжьын
-Адыгабзэм изэгъэшIэнкIэ IэпыIэгъу Iэмэпсымэхэр къыдэгъэкIын, гъотыгъошIу шIын.
-Адыгэхэр бэу зыщыпсэурэ къэралыгъохэм щыIэ, Урысые Федерацием илIыкIохэм яIэпыIэгъу хэлъэу, Урысыбзэ, Адыгабзэ курсхэр ащызэхэщэн.
-Зэкъош районхэр, зэкъош къалэхэр, зэкъош къуаджэхэр, зэкъош еджапIэхэр гъэнэфэным дэлэжьэн.
Ныбджэгъу лъапIэхэр,
Къэралыгъо зимыIэ лъэпкъхэр, къэралыгъо яIэным кIэдэух, фаблэх, фэбанэх. Лъыпс агъачъэ, ябынхэр хагъэкIуадэ, апсэхэр халъхьэ. Ащ фэдиз къиныр зыкІалъэгъурэр, къэралыгъор лъэпкъым ипытапIэшъ, игугъэпIэшъ ары. Къэралыгъо кIуакIэ емыхьылІагъэу, къэралыгъо еплъыкIэр лъапсэ фэмышIыгъэмэ лъэпкъ Iофыгъохэр зэшIопхын плъэкIыщтэпышъ ары.
Тэ шыкур, Республикэхэр, ти Республикэхэр зыхэхьэрэ Урысые Федерациер тиI. Президентхэр, Министерствэхэр, университетхэр, институтхэр, радиохэр, телевидениехэр ныдэлъфыбзэкIэ къыдэкIрэ гъэзетхэр журналхэр тиIэх .I99I-м Дунэе Адыгэ Хасэр зэхэтщагъ, I993-м щегъэжьагъэу Дунэе Адыгэ Академием Iоф ешIэ. Арэу щыт нахь мышIэми, лъэпкъым, лъэпкъыбзэм изытеты гур пеIонтIыкIы.
Арышъ;
Джыри зэ кIэтэгъэтхъыжьы; щыпсэурэ лъэпкъ зэфэшъхьафыбэмкIэ зэдытихэгъэгу Урысые Федерацием изыкIыныгъэ лъапсэ, нахь гъэпытэным, икъэралыгъо кIуачIэ нахь гъэлъэшыным фэшIы:
-Тихэгъэгу демократием зыщегъэушъомбгъун, федерализмэм ылъэ щыгъэпытэгъэн фае.
-Республикэхэр щымыІэжьын зэрилъэкІыщтым иІорыІотэжъ ныбжьи уримыгъэгуцэфэжьынэу техыпэн фае
-лъэпкъ шъхьэкІафэм, лъэпкъ зэрэлъытэм, лъэпкъ зэрэгъашIом гъунэ лъыфыгъэн фае.
-Ныдэлъфыбзэмэ ауасэ къэIэтыным, хэхъоныгъэ ягъэшIыным, федеральнэ хэбзэ кIуачIэ ехьылIэгъэн фае.
-Лъэпкъмэ уасэ афэзышIырэм ахэм яныдэлъфыбзи уасэ афишIын, уасэ зэрафишIырэр къыгъэлъэгъон фае.
-Ащ адакIоу адыгабзэр, тилъэпкъкIэ тызырыгушхорэ, тилъэпкъ зыгъэгушхорэ бзэ хъужьыным фэшI федеральнэ хэбзэ кIуакIэ ехьылІэгъэн
Ныбджэгъу лъапІэхэр,
Мы шIэнIуатэр, Урысые Федерацием лъэпкъымкIэ уасэ къызэрэтфишIырэм, хэхэс адыгэри ихэгъэгогъэу къызэрилъытэрэм инэшэнэ гушIуагъоу тэлъытэ. Къэтпчъыгъэ Іофыгъохэр зэшІохыгъэ зэрэхъущтым, хэхэсыр ихэкужъ къетшэлІэжьын зэрэтлъэкІыщтым игугъапІэхэр къеты.
Адэ лъэпкъ итэкъухьагъэр ихэку къыримыщэлIэжьыщтмэ, лъэпкъыбзэр къымыухъумэщтмэ, ныдэлъфыбзэм зыримыгъэушъомбгъущтмэ, лъэпкъыр мыдрэ лъэпкъмэ ахэзымгъэкIуакIэрэ тикультурэ фэмылэжьэщтмэ, Республикэхэри, Урысые Федерациери зычIытиIэн, зыкІэдгъэлъэпІэн фаер гурыIогъуае хъунба?
Тхьэм тигухэлIышIухэр къыддегъэхъу,
Шъопсэу шъотхъэжь
ДАХ-м ибзэ комитет итхьамат
Ныдэлъфыбзэмрэ лъэпкъ зэфэщытыкIэмрэ
Эссэламунхьэлэйкум орахьмэтуллан обэрэкатух
Дунэе Адыгэ Хасэм ибзэ комитет ыцIэкIэ;
Сэлам гуапэ шъосэхы тилъэпкъэгъухэм мы шIэнIуатэр зэхащэн амалрэ фитыныгъэрэ къязытыгъэ Карауль Абдуллах Хъусен ыкъор апэ зэритэу: Йордан къэралыгъом иунэшъошIхэр.
Сэлам гуапэ шъосэхы, хэхэс адыгэр ихэгъэгогъоу къылъыти, ыбзэ зэрэкIодырэм фэгумэкIи: мы шIэнIуатэр зэхэзыщэгъэ Урысые Федерацием илIыкIохэр.
Сэлам гуапэ шъосэхы, хэкужъыр зи плъапIэ, зигугъапIэ ти къошхэр…
Ныбджэгъу лъапІэхэр,
Урысые Федерацием, Къэралыгъо зэфэшъхьафыбэмэ арытэкъухьагъэ, анахь макIэмэ милуанищы хъоу къалъытэрэ Хэхэс Адыгэм ыбзэрэ икультурэрэ къэухъумэным, хэхъоныгъэ егъэшIыным, Хэхэсхэмрэ яхэкужърэ зэдыраIэ зэпхыныгъэр гъэпытэным, зыщыхэхэс хэгъэгухэмрэ Урысые Федерфциемрэ язэфэщытыкIэ зэригъэдэхэщтым, ЛъэныкъуитIуми шIуагъэ къызэрафихьыщтым, ежь иимиджи къызэриатыщтым гу зэрэлъитагъэр гушIуагъо.
Лъэпкъыпсэ, хэкупсэ хэхэсхэм бэдэдэ шIагъэ ар къызыгуры1уагъэр. 1970-рэ илъэсхэм, къэралыгъори, щыпсурэ цIыфхэри, Урысыем ипыеу щытхэ пэтзэ, Анкара дэт Ишъхьэрэ кавказ культурэ хасэм и уставы, «Тырку Республикэмрэ Совет союзымрэ язэфэщфтыкIэ зыгъэдэин гупшъысэ зиIэхэр хасэм хэхьэнхэ фимытэу» зэрэхигъэуцогъагъэр т1уагъэр къэзгъэщыпкъэжьырэ щысабэм язырэр ары.
Гукъау нахь мышIэми, союзыр къызэринэкІэу, къохьапIэ хэгъэгумэ арыхьажьырэ зы нэбгырэ закъом, агъэпIыеу ыгугъу зыщашIыщтыгъэ а лъэхъаным, хэхэс адыгэм фишIыщт гулъытэм, ежь иуасэ къызэриIэтыщтыр Совет Союузым гурыдгъэIон тлъэкIыгъагъэп. Яхэхужъ къэзгъэзэжьы зышIоигъохэмкIэ ыпчъэ къытфызэIуихыгъагъэп.
УФ-м иапэрэ президент Елцины, Урысые-Кавказ зауэр зыухыгъэр илъэс 130 зыщыхъугъэм ехъулIэу къышIыгъэгъэ, «Кавказ Лъэпкъхэм Афэгъэхьыгъэ Джэпсалъэмрэ», 1998 рэ илъэсым УФ-м Югославие Адыгэхэр зауэм къыхищыжьхи, яхэкужъ къызэрищэжьыгъэмрэ хэхэсхэм зэрагъэлъэпІагъэр, хэхэс адыгэм зэрэфэгумэк1ык1ырэм,Урысые Федерацием иуасэ къызэриІэтыщтым ищысэшIух.
Арышъ, тызыхэт лъэхъэнэ зэблэкIыгъор, зэрэ тинасып къэгъэзэгъум инэрылъэгъу лъэубэкъоу, тызэрэитэкъухьагъэм итхьэмыкIагъо, лъэпкъ кIуачIэу къызэрэтфигъэзэжьыщтым игугъуапIэу тлъытэзэ мы зэІукІэр зыгу къэкIыгъэхэми, изэхэщэн дэулэугъэхэми Тхьэ шъуегъэпсэу ятэIо.
Ныбджэгъу лъапIэхэр,
Хэти зэрэщыгъуазэу Адыгабзэм фэгъэхьыгъэ мы шІэнІуатэр, къэралыгъо зэфэшъхьафхэм ялIыкIохэр зыхэлэжьэгъэ шIэнIуатэхэм апэрэр арэп. Арэу щытми, зэхэщагъэ зэрэхъугъэм: Урысые Федерацием иIэхьэ зэрэхэлъым, Урысые Федерациер хэхэс адыгэм ыбзэ къэухъумэгъэным зэрэфэгуIэрэм мы шIэнIуатэр апэрэмэ къахегъэщы. ШIэнIуатэм ыуасэ къеIэты. Бзэм иIофыгъохэр нахь зэшIохыгъошIу зэрэхъущтым игугъапIэхэр къеты. Бэдэдэ темышIэу Урысые Федерацием, Хэхэс адыгэу фаер ихэкужъ къэщэжьыгъэным, хэку къэгъэзэжьым ипэрыохъухэр щыгъэзыягъэ зэрэхъущтыр зыщызэхэтфыщт шIэнIуатэ зэрэзэхищэщтыр тшIошI егъэхъу.
Хэхэс адыгэм ыбзэ къэухъумэныр, зегъэушъомбгъуныр, пстэуми апэу зэпхыгъэр ныдэлъфыбзэм, зыщызэхалъхьэгъэ чIыналъэм, щыфашIырэ уасэр, щыриIэ кIуакIэр ары. Ныдэлъфыбзэм хэкум уасэрэ, кIуакIэрэ щыриIэным иапэрэ лъэубэкъу, хэхэс адыгэр ихэкужъ къешIэлIэжьыныр, хэкум тыщыбэгъожьыныр ары. Гузылъытапхъэр, мынепэми неущ, ихэкужъ къыгъэзэжьын гухэлъ зимыIэ, гухэлъ иIэми гугъапIэ зымылъэгъурэ хэхэсыр, ыбзэ гъэпсэуным кIэгъэгушIугъуае зэрэхъущтыр ары...
ЕтІани, Хэку къэгъэзэжьым, Урысые Федерацием зыкIыныгъэ илъынымкIи, лъэпкъ зэгурыIожь илъынымкIи, Федерациер зэхигъэзыным фэбанэрэ дунэе кIуакIэхэм апэуцужьыным, атекIонымкIи лъэщэу ишIуагъэ къэкIощт. Адыгэм ихэкужъы, ыбзэ щыриIэ уасэм, ищыIэныгъэ зэрэщыдахэм елъытыгъэу, хэкумкIэ къаплъэрэ, къэнацIэрэ, хэкум къакIорэ, щылажьэрэ, къэзгъэзэжьыпэрэ, изэIугъэкIагъэ хэкум къэзыщэжьырэ, Урысые Федерацием нэшIукIэ къеплъырэ, ищытхъу зыIорэ хэхэс адыгэм япчъагъэ нахьыбэ зэрэхъущтыми щэч хэлъэп.
Арышъ хэхэс адыгэм ыбзэ щымыгъэгъупшэмэ, Урысые Федерацием ишIуагъэ зэрэхэлъыр къызгурыIогъэ унэшъошIхэм, хэхэс адыгэм икъэщэжьын нахь псынкIэ зэрэтфашІын илъэкІыщтыр пшIошъ хъуныр, мыгугъэ нэкIэу тэлъытэ.
Ныбджэгъу лъапIэхэр,
Бзэр псэ, бзэ зимыIэм лъэпкъ иIэп еIо адыгэ гущыIэжъым. Арэу къысшIошIы лъэпкъ культурэ пстэуми ныдэлъфыбзэр къызэралъытэрэр. Зыбзэ пшIэрэ лъэпкъым икультурэ нахь нэIуасэ уфэхъу. ЫбзэкIэ уздэгущыIэрэ цIыфыр нахь благъэ къыпфэхъу. Ныдэлъфыбзэм лъэпкъ зэфыщытыкIэ дахэм, лъэпкъ зэрэлъытэм, лъэпкъ зэгурыIожьым, хэгъэгу лъэпытэм лъапсэ афэхъущт пIуныгъэгъэсэныгъэм чIыпIэшхо щеубыты.
ЕтІани психологие ушэтынхэм къагъэлъэгъуагъэр, цIыфым уеон, уехъоныным нахьи нахь утын езыхырэр, къимыдзэныр, уасэ фэмышIыныр ары. Ащ нахьыкIэжъыри уасэ фэмышIы пэтзэ, фэпшIы къшIобгъэшIыныр ары.
Непэ тхыбзитIу зиIэ хъугъэ адыгэхэр тызылъэпкъ. БлэкIыгъэ лIэшIэгъухэм а тхьамыкІагъор къэмыхъугъагъэмэ, лъэпкъыр зэтырамыукIыхьэгъагъэмэ, зэокІэзыжьхэм инахьыбэ ихэку рамыфыгъагъэмэ, непэ а зы хэгъэгур ары тызыщыпсэущтыгъэр. Титхыбзи зы хъущтыгъэ.
Шъузэрэщыгъуазэу лъэпкъгъэкIод-лъэпсэичым, лъэпкъыр зэтыригъэзыгъ. Апэу хэхэсрэ, хэкурысрэ хъоу тIо зэтыриутыгъ. Лъэпкъыр зыратэкъухьэгъэ Осмэн империер зэхэзи, хэхэсхэр къэралыгъо зэфэшъхьафыбэмэ ащыпсэуы хъугъэ. Урысыем къыщыхъугъэ политикэ зэхъокIыныгъэхэми, лъэпкъыр лъэпкъэу къэнэжьынымкIэ ишIуагъэ къызэрэкIуагъэм пеIэу хэкурысымрэ хэхэсымрэ ямызакъоу, ежь хэкурысхэри зэпэIэпчъэ ышIыгъэх.
Ары адыгэхэмкIэ зы къэралыгъо дгъэпсыныр, зытхыбзэ зэдытиIэныр тхыдэм тинасып къыщихьыгъэп. Ау Мары джы, тызэрыт лъэхъаныр лъэхъэнэ зэблэкIыгъу. Зэрэлъэпкъэу къыдгурыIон фае, мы лъэхъэнэ гъэшIэгъоныр тилъэпкъыкIэ зэрэ насып къэгъэзэгъур. Хэкум къинэжьыныр зи насып къыхьыгъэ нахь макIэм, къин мыгъуаер алъэгъугъэми непэ Урысые Федерацием хэхьэрэ республикэхэр тиIэх. ЛъэпкъымкIэ, мыщ фэдиз лые къытэзыхыгъэ Урыс империем инып, ныпэу, икъэралыгъо тамыгъэ, къэралыгъо тамыгъэу къэзыштэжьыгъэ Урысые Федерацием хэкур зырагъэбгынэгъэгъэ чIыдэлъф лъэпкъым, ибынхэр машIом къыхищыжьи яхэкужъ къырищэлIэжьыгъ. Хэхэс адыгэм абзэ зэрашIокIодырэм егъэгумэкIы, ныдэлъфыбзэр къэухъумагъэ зэрэхъущтым дэлажьэ. Ыбзэ зыIулъ, ыгурэ ыпсэрэ ихэкужъы къыфэзгъэзэгъэ хэхэс адыгэм, Урысые Федерацием шIуагъэ къызэрэфихьыщтыр къызгурыIорэ Iэшъхьэтетхэм къахахъо… Хэхэсым ихэку къекIужьыным, илъэпкъэгъумэ къахэхьажьыным ифитыныгъэхэр иIэ хъугъэ, иамалхэр зэрегъотылIэжьы.
КIэкIэу, лъэпкъ итэкъухьагъэр цэрыцэу къэтыугъоижьын тымылъэкIыщтыми, къэралыгъо зэфэшъхьафыбэмэ ащыпсэурэ, аIорэ ашIэрэ зэхэлъ зы лъэпкъ тыхъужьын зэрилъэкIыщтым игугъапIэхэр нэрылъэгъух. Шхьак1э ар къыддэхъуным пае, дунаим адыгэу тетым тиныдэлъфыбзэкIэ тызэгурыIон, титхыбзи зы хъун фае…
Адэ сыда тиныдэлъфыбзэ, тиадыгабзэ изытет:
Непэ уежьагъэу къэплъыхъугъэкIи орэ Урыс, орэ Тырку, орэ Арап, орэ нэмыкIырэ лъэпкъ, иныдэлъфыбзэкIэ зы орэд горэ къэзымыIошъун, зы усэ пычыгъо горэм къемыджэшъун цIыф къэгъотыгъуай. Ау узылъыхъурэр адыгэ цIыфмэ, зышIэ нахьи зымышIэрэр нахь зэрэгъотыгъош1ум щэч хэлъэп. Ащ дакIоу мымакIэу урихьылIэщт, тIэкIу зэхэсыгъэ, зы тIэкIу чэф хъугъэ, гушхуагъэ адыгэ купмэ, хэкум УрысыбзэкIэ, хымэм зыщыхэхэсхэм абзэкIэ орэдыр къыхадзэу. Е янасыпкIэ орэдыжъ къыхэзыдзэшъун горэ ахэсэу къыкIэкIмэ, ащ ехъуапсэхэу, дежъыухэмэ ягуапэу… Гуфаплъэу уазыхаплъэкIэ, ныдэлъфыбзэкIэ, ежь ыбзэкIэ орэд зэримышIэрэм, е орэдыр къыхэзыдзагъэм дежъыун зэримылъэкIырэм иукIытагъо гукIэ зэхэзышIэхэри мымакIэу къахэбгъэщын плъэкIыщт.
КIэкIэу;
-Непэ дунаим щыпсэурэ адыгэм инахьыбэм яныдэлъфыбзэ ашIэжьырэп.
-Адыгабзэр зышIэжьырэ нахь макIэм инахьыбэм, тхэкIэ еджакIэ ашIэрэп.
-ТхэкIэ еджакIэ зышIэрэ нахь макIэм инахьыбэр, адыгабзэкIэ хэутыгъэхэр аджырэп.
-АдыгабзэкIэ едгъэджэн фаем, бэкIэ нахь макIэр ары егъэджэшъурэр.
-Ахэм инахьыбэми тхэкIэеджакIэр дэгъоу адгъэшІэн тлъэкIырэп.
-Титхэпкъхэм (буквэхэм) амакъэхэмрэ япшъэрылхэмрэ дэгъоу зэхэфыгъэп
-Тибзэхабзэ (грамматикэ) адыгабзэм имые хабзэхэр хэлъ хъугъэ
-Адыгэ тхыбзитIум арылэжьэрэ бзэшIэныгъэлэжьэу тиIэр зырыз.
-ЕджапIэхэр хэсэгъэкIышъ, адыгабзэ филологиехэми тхыбзитIур ачIэлъэп.
-ТIури кириллицэ тхэпкъхэм атехыгъэ пэтзэ, а зы тхэпкъым, а зыбзэм итхыбзитIу зэфэмыдэ макъэхэр къыщаты
-Бзэр зэрядгъэджырэ системэу тиIэр, бзэм илъэныкъокIэ лъэпкъым изытет диштэжьырэп.
-Адыгэ тхыбзитIур зэзгъапшэрэ тхылъхэр, гущыІалъэхэр зырыз.
-Адыгабзэ зэгъэшIэным иІэпыэгъу Іэмэ-псымэхэр мэкIэдэд
-Лъэхъаным къыздихьыгъэ егъэджэн амалхэр шIуагъэ къытэу дгъэпсэуалъэрэп.
-Зэрэдунаеу ипхъыхэгъэ адыгэм лъыIэсырэ, мэфэреным Iоф зышIэрэ радио тиIэп.
-Адыгэр зыщыхэхэс къэралыгъохэм щагъотырэ Спутник телевидение тиIэным иIэпыIэгъу, Урысые Федерацием джыри тигъэгъотыгъэгоп.
--Урысые Федерацием и конституцие республикэхэм якъэралыгъуабзэхэр ежьмэ къыхахыным ифитыныгъэ къареты ау апэрэ цIыфым къэралыгъуабзэхэр ымышIэми, республикхэм ащыпсэурэ адыгэхэм ежь абзэ амыджыжьми хъунэу къелъытэ
Мы къэтыпчъыгъэхэр, тыбзэ иIофыгъохэр зэрэ хьылъэдэдэм, инэрылъэгъу гууз. Мыхэм къагъэлъагъоу тшIошIы, ныдэлъфыбзэм дэлэжьэныр лъапсэмкIэ къегъэжьэгъэн зэрэфаери, удэгуIэн зэрэфаери. Федеральнэ Хэбзэ кIуакIэ емыхьылІагъэмэ бзэр къэухъумэгъуае зэрэхъущтыри
Ныдэлъфыбзэр къэуухъумэныр, ныдэлъфыбзэм хэхъоныгъэ егъэшIыныр, адыгэхэм зы тхыбзэ тиIэныр, Дунэе Адыгэ хасэр зэпымыоу зыдэлэжьэрэ лъэпкъ Iофымэ апэрэр ары. Ау сыдрэ Iофыгъуи изэшIохынкIэ анахь мэхьанэ ин зиIэр политикэ екIолIакIэр ары. Ащ дакIоу, хэхэсым ыбзэ къэухъумагъэ зэрэхъущтыри зэрахэтэу адыгабзэм иIофыгъохэм язэшIохын зэлъытыгъэри, ти Республикэмэ арылъ, ащи къыпэу ти Республикэхэр зыхэхьэрэ Урысые Федерацием лъэпкъ политикэу илъыр, илъын фаер ары
ХэткIи нафэр, зыми ыушъэфын ымылъэкIыщтыр Урысые Федерациер лъэпкъ зэфэшъхьафыбэ зыщыпсэурэ хэгъэгоу зэрэщытыр ары. ЕтІани тарихъым нафэ къышIыгъэр лъэпкъыбэ зыщыпсэурэ хэгъэгухэм яIэнэтIэзехьэхэр, лъэпкъ Iофыгъомэ язэшIохыны, фыряIэ екIол1акIэм елъытыгъэу, купитIоу бгощын зэрэплъэкIыщтыр ары. ЯкIуакIэ елъытыгъэу, зэ зы лъэныкъом, зэ адрэ лъэныкъом яеплъыкIэхэр хэгъэгум хабзэ щэхъуми, лъэхъаныр зэблэхъумэ къэс екIол1акIэхэри хэгъэгум илъ хабзэхэри зэблэхъу. Урысые Федерациеми ары зэрэщыщытыр.
НепэкIэ нахь текIо фэдэ апэрэ купым иекIол1акIэ, хэгъэгур кIуачIэ хъуным, хэгъэгум зыкIыныгъэ илъыным фэшI, хабзэхэр нахь лъэпкъышхом ишIоигъомэ атегъэкIэгъэныр ыпэ регъэшъы. Мы екIолІакIэм, тилъэпкъ фэдэу лъэпкъышхом лые зэрихыгъэ чIыдэлъф лъэпкъхэри зэрахэтыжьэу, лъэпкъ цIыф макIэхэм яфитыныгъэхэр гъэмэкIэныр, ахэм уасэ афэмышIыныр ары нахь игъоу ылъэгъурэр. КIэкIэу лъэпкъ цIыф макIэхэр мыцыхьэшIэгъоу лъытэгъэн, дэкъузагъэу Iыгъыгъэн, хэгъэкIодэжьыгъэн фае. Гукъау нахь мышIэми, мы екIол1акIэр зигъуазэу Урысыем исыр макIэп. Ахэмэ лъэпкъ цIыф макIэхэм къахэкIыгъэ IэнэтIэзехьэхэр къазэрахэфэрэми шъхьакуцIыр пхырелыкIы…
ЯтIонэрэ купым иекIол1акIэ ти Премиер Министрэу Путиным, прэзидентэу зыщэтым радиомкIи телевиденыемкIи заулэрэ къыIуагъэу, гъэзетми къыхаутыжьыгъэ, ау джыри гъашIэм щыщы мыхъугъапэми, мы шIэнIуатэм лъапсэ фэхъугъэ екIол1акIэр ары. Мыщ, хабзэхэр, хэгъэгум щыпсурэ лъэпкъ зэфэшъхьафыбэмэ яшIоигъомэ атегъэкIэгъэн фаеу елъытэ. Хабзэмэ, лъэпкъ цIыф макIэхэм яфитыныгъэхэр къызэраухъумэн фаем кIегъэтхъы. Мы екIол1акIэм, лъэпкъ цIыф макIэхэри зэрахэтыжьэу, хэгъэгум щыпсэурэ тэдэрэ зы лъэпкъи, хэгъэгур ежь иунэ шыпкъэ афишIыныр ары пшэрылъы зыфишIыжьырэр. Тэ тишIошIыкIи, джа екIол1акIэр ары хэгъэгур пытэу ылъэ тезгъэуцожьыщтыр. Джа екIол1акIэр ары хэгъэгур дунэе хэгъэгухэм демократием ылъэныкъокIи, цIыф фитыныгъэхэм алъэныкъокIи къахэзгъэлыдыкIыщтыр. Хэгъэгум щыпсэурэ сыд фэдэрэ цIыфи, лъэпкъи хэгъэгум изыкIыныгъэ гъэпытэным, иэкономикэ зыкъегъэIэтыным, зэхэгъэгогъу лъэпкъ зэфэшъхьафхэм зэфыщытыкIэ дахэ зэдряIэным гурэ псэрэкIэ фэзгъэлэжьэщтыр.
Арэу зыхъурэм, лъэпкъыбзэм ыуасэ къэIэтыныр, нэмыкI лъэпкъ цIыф макIэхэм афэдэу адыгэхэри, хэгъэгу Iофыгъохэм язэшIохыны езгъэгушIущтым, хэгъэгур иунэ шъыпкъэу къезгъэлъытэщтым иапэрэ лъэбэкъуба?.. Арышъ, адыгабзэр гъашIэм щыщ хъужьыным, цIыфым игъашIэ къэзгъэдахэрэ, цIыфым шIуагъэ къыфэзыхьырэ пкъыгъо хъужьыным дэлэжьэгъэн фае.
ПIопэн хъумэ, непэ адыгэр зикІаси, зимыкІаси шъхьаихыгъэу «адыгабзэр, лъэпкъыбзэр щэрэмыIэжь» зыми къымыIорэми, адыгабзэр щымыIэжьмэ нахь зигуапэхэр зэрэщыIэри шъэфэп.Ет1ани гузылъытэгъэн фаер; сыд фэдэрэ къэралыгъо амалхэр егъэгъотыгъэми, изэгъэшIэн сыд фэдэрэ егъэзыгъэ Iофы шIыгъэми адыгабзэр, урысыбзэм фэдэ хъун зэримылъэкIыщтыр ары. Адэ, урысыбзэм фэдэ бзэшхохэм афэдэ хъун ымылъэкIыщтмэ, сыда адыгабзэм тызыкIыпылъын фаер, сыд уаса адыгабзэм фэтшIын фаер?..
Бзэр псэмэ, бзэ зимыIэм лъэпкъ имыIэмэ, лъэпкъэу зытэлъытэжьэу ти хэгъэгушхуи лъэпкъэу телъытэмэ, лъэпкъыбзэр гъэпсэун, хэхъоныгъэхэр егъэшIыгъэн фае. Бзэр, орэдыр, усэр лъэпкъым игушхоныгъ. Ыбзэ зызэхихыкI, иорэдышъо зедэIукI ары лъэпкъым щыщ цIыфым ыгу зыкъызиIэтырэр. Джащэгъур ары зыщыгушIукIы, зыщыгушхукIы зыхъурэр. ЦIыф шъхьазакъоу щымытэу, лъэпкъэуи дунаим зэрэтетыр зызэхишIэрэр, нэмыкI лъэпкъмэ афэдэу зызщыхъужьырэр...
Адэ, джащ фэдэ шъхьэкIэфэ зэфэшIыр арыба зэгурыIоныгъэм, зэфыщытыкIэ дахэм, хэгъэгу лъэ пытэм, лъэпсэшIу афэхъун зылъэкIыщтыр. А шъхьэкАфэр мынэрылъэгъумэ;
ЗикIуакIэ гъунэнчъэмрэ кIоджаджэмрэ,
ИIэм ибагъэ зымышIэжьырэмрэ зигъот макIэмрэ,
ЫгукъэмыкIыгъэризыфагъэкIуатэрэмрэ,зыфэхъуапсэрэIуагъэкIотырэмрэ,
Бэмрэ, бэм ыгъэмэкАгъэмрэ ягуфэбэныгъэ ухъумэгъошIу хъуна?.. Лъэпкъ зэрэлъытэ зэрымылъ хэгъэгум лъэпкъ зэрэгъашIо илъын илъэкIына?..
Илъ зэгурыIоныгъэми кIэныгъэ ышIынба?…
Лъэпкъ зэфэшъхьафыбэ зыщыпсэурэ хэгъэгум, лъэпкъхэр зэрилъытэрэм, лъэпкъхэр зэрэзэфигъадэрэм ишапхъэр ныдэлъфыбзэмэ, хэгъэгум щыряIэ фитыныгъэр, щагъотырэ амалыр арыба?..
ЕтІани къыдэлъытэгъэн фаер цIыфмэ янасып зэрэзэфэмыдэм фэдэу бзэхэм янасыпи зэфэмыдэр ары. Дунаим щыпсэурэ бзэхэм уебныгъэкIи, топкIэ уеуагъэу, танккIэ утехьагъэкIи иуутын умылъэкIыщтхэр зэрахэтым фэдэу, удемыIэмэ, къэралыгъо кIуакIэ емыхьылIэмэ кIодыжьыным ищынагъо зышъхьарыуцуагъэхэри ахэт. Гукъау нахь мышІэми Адыгабзэр ятIонэрэ купыр ары зыхахьэрэр…
Адэ сыда шІэгъэн фаер:
-Урысые Федерацием ихэбзэ унашъомэ къахэфэрэ «соотечественник» гущыIэм, хэхэс урысхэм ямызакъоу, хэгъэгум щыпсэурэ лъэпкъхэм ялъэпкъэгъу хэхэсхэри къызэрэхиубытэрэр зыщыкІэгъэтхъыгъэ федеральнэхабзэ къэштэгъэн.
-Урысые Федерацием и конституцие, апэрэ цIыфы ишIэн фэе къэралыгъуабзэхэр ежь къыхахыным, хэти ежь иныдэлъфыбзэ зэраригъэджыщтым ифитыныгъэ республикэхэм аритын фае.
-Республикэхэм я Президент администрацием къыщегъэжьагъэу, парламентми, министрествехэми… цIыфмэ алъагъэІэсырэ тхыгъэхэр, Урысыбзэм игъусэу, мыдрэ къэралыгъуабзэхэмкIи тхыгъэн. Якадрэхэм зэдзэкІакIо чIыпIэ афыхэхын.
-БзитIукIэ Iоф зышIэхэрэм ямэзэ лэжьапкIэ тедзэ фэшIын.
-Ти тхэпкъылъэ, тибзэ хабзэ яIэ щыкІагъэхэр дэгъэзыжьын
-Адыгабзэр зэрядгъэджырэ системэр лъэпкъым изытеты диштэу зэгъэзэфэжьын.
-ТхыбзитIум ахэт зэфэдэ макъэхэр зэфэдэ тхэпкъкIэ къэгъэлъэгъон, тхыбзитIум зы тхэпкъылъэ афыхэхын.
-Адыгабзэм ибзэшIэныгъэлэжьы хъущтхэм тхыбзитIумкIи экзамен аІыхыгъэн.
-ЕджапIэхэм адыгабзэ урокхэм (дерсхэм) япчъагъэ хэгъэхъон, ябгъонэрэ, япшIэнэрэ, япшIыкIузынэрэ классхэм тхыбзитIури щагъэджын.
-ЕджапIэхэм щаджырэ тхыдэ (историе), литературэ, культурэ программэхэр зэфэдэ шIын.
-Урысыбзэм лъапсэ зиIэ учебникмэ афэдэу, Тыркубзэр, арапыбзэр, инджылызыбзэр зылъапсэ учебникхэр къыдэгъэкIын.
-Ныдэлъфыбзэ телевидение къэтынхэм ясыхьат пчъагъэ хэгъэхъон, къош Республикэхэм я телевидение къэтынхэр зэлъыгъэIэсын.
-Ти телевидение къэтынхэр, Урысыем икъэлэ зэфэшъхьафыбэми, дунаим икъэлэ зэфэшъхьафыбэми алъызгъэIэсыщт спутник телевидение зэдэгъэпсын.
-Интернетым телевидением яамалхэр бзэ зэгъэшIэным фэгъэIорышIэн
-Адыгэ радиохэр такІи къызэхахэу, мэфэ реным Iоф ашIэу гъэпсыжьын
-Адыгабзэм изэгъэшIэнкIэ IэпыIэгъу Iэмэпсымэхэр къыдэгъэкIын, гъотыгъошIу шIын.
-Адыгэхэр бэу зыщыпсэурэ къэралыгъохэм щыIэ, Урысые Федерацием илIыкIохэм яIэпыIэгъу хэлъэу, Урысыбзэ, Адыгабзэ курсхэр ащызэхэщэн.
-Зэкъош районхэр, зэкъош къалэхэр, зэкъош къуаджэхэр, зэкъош еджапIэхэр гъэнэфэным дэлэжьэн.
Ныбджэгъу лъапIэхэр,
Къэралыгъо зимыIэ лъэпкъхэр, къэралыгъо яIэным кIэдэух, фаблэх, фэбанэх. Лъыпс агъачъэ, ябынхэр хагъэкIуадэ, апсэхэр халъхьэ. Ащ фэдиз къиныр зыкІалъэгъурэр, къэралыгъор лъэпкъым ипытапIэшъ, игугъэпIэшъ ары. Къэралыгъо кIуакIэ емыхьылІагъэу, къэралыгъо еплъыкIэр лъапсэ фэмышIыгъэмэ лъэпкъ Iофыгъохэр зэшIопхын плъэкIыщтэпышъ ары.
Тэ шыкур, Республикэхэр, ти Республикэхэр зыхэхьэрэ Урысые Федерациер тиI. Президентхэр, Министерствэхэр, университетхэр, институтхэр, радиохэр, телевидениехэр ныдэлъфыбзэкIэ къыдэкIрэ гъэзетхэр журналхэр тиIэх .I99I-м Дунэе Адыгэ Хасэр зэхэтщагъ, I993-м щегъэжьагъэу Дунэе Адыгэ Академием Iоф ешIэ. Арэу щыт нахь мышIэми, лъэпкъым, лъэпкъыбзэм изытеты гур пеIонтIыкIы.
Арышъ;
Джыри зэ кIэтэгъэтхъыжьы; щыпсэурэ лъэпкъ зэфэшъхьафыбэмкIэ зэдытихэгъэгу Урысые Федерацием изыкIыныгъэ лъапсэ, нахь гъэпытэным, икъэралыгъо кIуачIэ нахь гъэлъэшыным фэшIы:
-Тихэгъэгу демократием зыщегъэушъомбгъун, федерализмэм ылъэ щыгъэпытэгъэн фае.
-Республикэхэр щымыІэжьын зэрилъэкІыщтым иІорыІотэжъ ныбжьи уримыгъэгуцэфэжьынэу техыпэн фае
-лъэпкъ шъхьэкІафэм, лъэпкъ зэрэлъытэм, лъэпкъ зэрэгъашIом гъунэ лъыфыгъэн фае.
-Ныдэлъфыбзэмэ ауасэ къэIэтыным, хэхъоныгъэ ягъэшIыным, федеральнэ хэбзэ кIуачIэ ехьылIэгъэн фае.
-Лъэпкъмэ уасэ афэзышIырэм ахэм яныдэлъфыбзи уасэ афишIын, уасэ зэрафишIырэр къыгъэлъэгъон фае.
-Ащ адакIоу адыгабзэр, тилъэпкъкIэ тызырыгушхорэ, тилъэпкъ зыгъэгушхорэ бзэ хъужьыным фэшI федеральнэ хэбзэ кIуакIэ ехьылІэгъэн
Ныбджэгъу лъапІэхэр,
Мы шIэнIуатэр, Урысые Федерацием лъэпкъымкIэ уасэ къызэрэтфишIырэм, хэхэс адыгэри ихэгъэгогъэу къызэрилъытэрэм инэшэнэ гушIуагъоу тэлъытэ. Къэтпчъыгъэ Іофыгъохэр зэшІохыгъэ зэрэхъущтым, хэхэсыр ихэкужъ къетшэлІэжьын зэрэтлъэкІыщтым игугъапІэхэр къеты.
Адэ лъэпкъ итэкъухьагъэр ихэку къыримыщэлIэжьыщтмэ, лъэпкъыбзэр къымыухъумэщтмэ, ныдэлъфыбзэм зыримыгъэушъомбгъущтмэ, лъэпкъыр мыдрэ лъэпкъмэ ахэзымгъэкIуакIэрэ тикультурэ фэмылэжьэщтмэ, Республикэхэри, Урысые Федерациери зычIытиIэн, зыкІэдгъэлъэпІэн фаер гурыIогъуае хъунба?
Тхьэм тигухэлIышIухэр къыддегъэхъу,
Шъопсэу шъотхъэжь
Комментарии 0