Уэ умыщI Iумпэм си гуащIэр!

КIуащ БетIал къызэралъхурэ илъэси 100 щрикъум.

Куашев, Бетал Ибрагимович – советский кабардинский поэт-новатор, писатель, переводчик. Родился 22 ноября 1920 г., в с. Докшоково Нальчикского округа Терской области (ныне Старый Черек) Урванского района. В 1941 году добровольно ушёл на фронт и воевал до конца войны. Был несколько раз тяжело ранен. При освобождении города Витебск, водрузил над городом Красное знамя. Бетал закончил войну в звании майора и за боевые заслуги был награждён орденами Красного знамени, Александра Невского, Отечественной войны II степени, Красной звезды и другими медалями.

1 мая 1957 года погиб (в Нальчике) при невыясненных обстоятельствах.

УЭ УМЫЩI IУМПЭМ СИ ГУАЩIЭР!

ДыгъэфI махуи жэщ мазэгъуи
Сызыщышынэр зыщ:
«ИщIэгъа щыIакъым щIагъуи,
ЛIащ, дыхуэарэзыщ», –
СхужыпIэнырщ, си лъэпкъ мащIэ:
Ар си лIэн тIэунейщ.
Уэ умыщI Iумпэм си гуащIэр,
Сэ уэ сырыуейщ.

(КIуащ БетIал)

Мы усэ сатырхэр усакIуэ телъыджэ КIуащ БетIал и къалэмыпэм къыщIэкIат дунейм ехыжыным ипэIуэкIэ.

«ЦIыху псоми хэхауэ махуэу тIу яIэщ, дунейм къыщытехьэмрэ щехыжымрэ. БетIал иIэр зыщ – къыщалъхуаращ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, абы и фэгъу усакIуэ нэсхэр уахътыншэщ», – жиIэгъат КIыщокъуэ Алим, КIуащ БетIал и щыгъуэ пэкIур къыщызэIуихым.

БетIал зыми ещхьтэкъым. Ар нарт лIыхъужьт. Нарт хъыбархэм сыкъыщеджэкIэ, БетIал абыхэм яхызолъагъуэ. УсакIуэр фIыуэ зыцIыхуахэм ятхыжа гукъэкIыжхэм уахэплъэмэ, мы щIалэр дауэ хъуами зы нарт щылъхущ

жыуегъэIэ – и псэукIари абыхэм ящхьщ, и дунейр гуузу зэрихъуэжа щIыкIэри аращ. Нобэр къыздэсым щхьэихауэ жаIэкъым накъыгъэм (майм) и 1-м къэхъуа дыдэр  –  нартхэм я щыщ зы лIыхъужь кIуэдыкIэу кIуэдыжащ.

КIуащ БетIал литературэм кIыхьу хэтакъым – илъэси 10 къудейщ къэбгъэлъэгъуэфынур. Ауэ, а илъэсипщIыр илъэс куэд и уасэт – БетIал цIыхухэм я гум фIыкIэ къинащ, абы теухуауэ гукъэкIыж гъэщIэгъуэнхэри мащIэкъым, зауэлI нэсу щытащ, къэхутакIуэуи лэжьащ, икIи зэдзэкIакIуэт, уэрэдхэми хэIэбат. Мис ахэр зы тхылъым иту адыгэбзэмрэ литературэмкIэ егъэджакIуэм IэщIэплъхьэну уасэ иIэтэкъым. ИтIанэ ухуитт, усакIуэ КIуащ БетIал адыгэ щIэблэм щIамыцIыхур сыт жыпIэну.

Алийрэ Алимрэ адыгэбзэм и алыфбеймэ, абыхэм къакIэлъыкIуэр БетIалщ. Мыхэращ адыгэ литературэм, анэдэлъхубзэм лъабжьэрэ блынрэ хуэхъуар. Ауэ литературэ Iуэху къудейкъым мы усакIуи 3-р апхуэдизу ин зыщIар, атIэ езыхэм я лIыхъужьагъэращ – къикIуэт ямыIэу зауэм зэрыIутахэм ещхьу литературэми лIыгъэ щызэрахьащ, дунейми цIыхуфIу тетащ. Аращ мыхэр гукъинэж тщызыщIыр.

«УцIыкIуу уи гум ибубыдэр, Дунейр бухыхукIэ имыхун», – жиIэгъат Алим. Си ныбжьым куэд яхэтакъым КIуащ БетIал и усэ тхыгъэхэу «Къэбэрдей», «Си Хэку», «Зэманыр IуэхукIэ зыгъэнщIыфыр», «Индыл», «Сызыщышынэр зыщ», «Уэр мыхъуам сыбгъэ дамэншэт», «ДжонитI» поэмэр

гукIэ зымыщIа е фIыуэ щымыгъуазэ. Мы усэ тхыгъэхэр литературэмкIэ ди еджапIэ программэм хэтт, еджакIуэхэм я анэдэлъхубзэ тхылъхэм итт.

КIуащ БетIал, Алий сымэ фIыуэ сэзыгъэлъэгъуар адыгэбзэмкIэ си егъэджакIуэ, ди еджапIэм и унафэщIу илъэс куэдкIэ лэжьа Абазэ Бетэт. Абы и лэжьыгъэм фIыуэ хищIыкI къудейтэкъым, ар икIи гъэсакIуэт, еджапIэри фIыуэ зэрихьэт. Апхуэдэу, КIуащ БетIал усакIуэм ди егъэджакIуэр дахащэу къытхутепсэлъыхьат. Иджыпсту и дерсым сыщIэс хуэдэу соцIыхуж къыджиIахэр. Абы щыщу мыри: «Майм и 1-м Налшык дыдэту, цIыху куэд

зэхэту дахуэзати, дащыбгъэдыхьэм БетIал зэрыщымыIэжыр къыджаIат…». ИпэкIэ къэсхьа усэхэр тщымыгъупщэжу къытхэзылъхьар ди егъэджакIуэращ. Усэхэр зэпкърихт, ар зытепсэлъыхьыр уи нэгум сурэту къыщIигъэувэу; усакIуэ, тхакIуэ куэд ищхьэкIэ ицIыхути, абыхэм екIуу къытепсэлъыхьт. Адыгэ литературэр фIыуэ дэзыгъэлъэгъуар а нэхъыжьыфIращ. И ахърэтыр нэху Тхьэм ищI!

Сабийр школым щыщIэсым дежщ тхылъыфIхэм щебгъэджэнур, ари къыхэщыпыкIа защIэу фIым я фIыжу, усэ дахэ куэди гукIэ зригъэщIэн хуейщ – мыбы къэрал пщалъэ иIэщ: илъэсым усэ 20 гукIэ зригъэщIэн хуейуэ, ар е 5-нэ классым щыщIэдзауэ е 9-нэм нэс. Псори зэхэту уси 100 мэхъу, адрей классхэр къыхэдмыгъэхьэми. Уси 100 гукIэ зэзыгъэщIам и анэдэлъхубзэр щыгъупщэжын? Иджы дызэвгъэупщIыжыт: гъэзэщIа хъууэ пIэрэ мы къалэныр?

Иджыпсту КIуащ БетIал и усэу мыхэр ихуащ учебникхэм, программэхэм хэхуащ: «Си гъусэщ» (гукIэ зэгъэщIэн), «ГуащIэдэкI», «Си лъахэр», «Сэ сфIэфIщ», «Зэманыр IуэхукIэ зыгъэнщIыфыр» (гукIэ зэгъэщIэн), «Шэрэдж», «ФIымрэ Iеймрэ» (гукIэ зэгъэщIэн), «Уэр мыхъуам, сыбгъэдамэншэт», «Сыт сызыщышынэр», «Индыл», «Си Хэку», «Си псыхъуэгуащэ», «СфIэфIкъым, хуейми ирепсэу», «Нэху» поэмэр (хэзыгъэгъуазэр гукIэ зэгъэщIэн).

Адыгэ сабийр еджапIэм щыкIуэ илъэс пщыкIузым къриубыдэу сыхьэт зыбгъупщI кърет БетIал и творчествэр иджыну. Ар мащIэ хьэмэрэ куэд? КIуащ БетIал и зэфIэкIыр къэплъытэмэ, ирикъунщ пхужыIэнкъым, ауэ Iуэхур здэщыIэр мыхэри екIуу цIыкIухэм бгъэдалъхьа зэрымыхъуращ. УсакIуэхэм, тхакIуэхэм я творчествэм, я биографием щыщ пычыгъуэ гъэщIэгъуэнхэр художественнэ тхыгъэхэм епхауэ, абыхэм удихьэхрэ гукъинэжу егъэджакIуэр тепсэлъыхьыфкъым – жиIэнур ищIэкъыми. Темэ къэбгъэнэIуам еджакIуэ цIыкIухэр дебгъэхьэхынумэ, уэ, езы егъэджакIуэр, а узытепсэлъыхьым ущыгъуазэу къэмынэжу, фIыщэу плъагъуу щытын хуейщ. Адрей предметхэм литературэр къащхьэщокI – мыр хабзэкъым – тIум тIу хэплъхьэмэ плIы къыщIидзу, атIэ литературэр зэпхар лъагъуныгъэращ. Сытым тепсэлъыхьу щытми, къиIуатэр лъагъуныгъэщ, къызэриIуатэри лъагъуныгъэбзэщ, ари уи анэдэлъхубзэ дахэмкIэ къыщыIум деж, уи Iуэхушхуэ хэмылъыжу, генетикэр мэлажьэ.

Псалъэм папщIэ, «ДжонитI» поэмэр адыгэ литературэ еджапIэ тхылъхэм нэхъыбэ дыдэрэ итащ, иджыри къекIунут, япэ едзыгъуэри гукIэ зэдгъащIэу щытащ:

Хы адрыщIым къыщыхъу куэдым
Ящыщ зыщ иджы
КъиIуэтэнур си уэрэдым, –
Стхар си макъкIэ вджы…

….

Оклахомэ гъэ тIощIанэм
Къыщалъхуат щIалитI,
Зэхэгъэж зыщI лъахэ-анэм
Къаритау гъуэгуитI…

«ДжонитI» поэмэр гъэщIэгъуэну иджыпсту цIыкIухэм пхуетынущ, узытепсэлъыхьыни куэду бгъуэтынущ. Псалъэм папщIэ, иджыблагъэ Миннеаполисым (Миннесота штатым) афроамерикан Джордж Флойд полицайм зэриукIа щIыкIэм, абы кърикIуам теухуауэ жыпIэн щыIэщ. УвыIэгъуэ имыIэу апхуэдэ куэд къыщохъу Штат Зэгуэтхэми, нэгъуэщI щIыпIэхэми. «Япэм нэхърэ нэхъыкIэжуэ / ЗэIыхьащ дунейр»,– жеIэ усакIуэм.

Ноби аращ. КIуащым и усэхэм, зэманым декIужкъым жыпIэу, хэбдзынышхуэ хэткъым – абыхэм екIуу цIыкIухэм уакъыхуеджэн, яхузэпкъырыпхын хуейуэ аркъудейщ. Ар зи къалэныр егъэджакIуэхэращ, дауикI, ауэ Iуэхур здэщыIэр ахэр тэмэму ди еджапIэ учебникхэм зэримытращ.

Сытми:

США-м и кIуэцIкIэ мы лъэхъэнэм
Хуэдэ митинг куэд
Хъуащ щекIуэкI, дэтхэнэм
ХуэпщIыфын щхьэкIуэд? – жеIэ авторым.

Поэмэр дунейм къыщытехьар 1948 гъэращ. Критик Къармокъуэ Хьэмид зэритхымкIэ: «ДжонитI» поэмэращ БетIал художественнэ талант ин дыдэ зэрыбгъэдэлъым япэ щыхьэт техъуар. Поэмэм зы псалъи зы сатыри хэбгъуэтэнукъым я пIэ имытIысхьауэ Абдеж белджылы хъуауэ щытащ БетIал и усэр адыгэ поэзием и лъагапIэхэм зэрихутар. И гъэпсыкIэкIэ, и бзэкIэ, и фащэкIэ «ДжонитIым» пэхъун усыгъэ щыгъуэтыгъуейщ адыгэ поэзием, абы и лъэныкъуэкIэ ар щапхъэщ нобэр къыздэсым». Апхуэдэ пщIэ ин хуищIащ поэмэм адыгэ критик нэхъ лъэщ дыдэм. Ар иджы егъэджакIуэм къилъагъуфын хуейщ – аращ Iуэхур здэщыIэр. Iэмал имыIэу егъэджакIуэхэм яIэщIэлъын, я Iэнэм телъын хуейщ критик Къармокъуэ Хьэмид и лэжьыгъэу

«УсакIуэм и гуащIэ» жыхуиIэр (КIуащ БетIал. Усыгъэхэр. Налшык. Эльбрус. 1996. Н. 279-296). УсакIуэм и биографиери адыгэбзэ екIукIэ къиIуэтэжри и усыгъэхэри зэпкърихащ. Мыбы нэхърэ нэхъыфIу ар зыхуэщIэн иджыпстукIэ диIэкъым. Критикыр БетIал и творчествэм зэрытетхыхьар, и усыгъэр зэрызэпкърихар ирикъунущ ди еджапIэ учебникхэм ар тэмэму ибгъэувэмэ, – класс - классу зэпыудауэ, щхьэж и ныбжьым елъытауэ къыхэхауэ. Абы нэхъыби ухуейкъым, нэхъыфIыуи зыми а Iуэхур ищIэфынукъым.

И ГЪАЩIЭР, И КЪЕКIУЭКIЫКIАР

КIуащ БетIал 1920 гъэм щэкIуэгъуэм и 22-м Дохъущыкъуей (Старэ Шэрэдж) къыщалъхуащ. Къуажэ еджапIэм илъэситхукIэ щеджа нэужь, БетIал Псыхуабэ дэта педфакым щIэтIысхьащ. Ар 1936 гъэм къиухри, Къэбэрдей – Балъкъэр пединститутым 1940 гъэ пщIондэ щеджащ. Бзэмрэ литературэмрэкIэ ищхьэ щIэныгъэ зригъэгъуэтауэ, а гъэ дыдэм Приморскэ крайм и Совгавань щIыналъэм хыхьэ Нельманскэ е 2-нэ курыт еджапIэм кIуэри, абы и унафэщIу икIи урысыбзэмкIэ и егъэджакIуэу щылэжьащ. ЕджапIэм зы илъэскIэ щылэжьауэ дзэм хыхьэри, 1942 гъэ пщIондэ Тихоокеанскэ флотым къулыкъу щищIащ. А илъэс дыдэм, БетIал лъаIуэри, зауэм кIуащ икIи Хэку зауэшхуэр иухыху Iэщэр игъэтIылъакъым. Сэлэт къызэрыкIуэу щIедзэри, зауэр еух майору, фочауэ батальоным и командиру.

КIуащыр яхэтащ фельдмаршал Паулюс и дзэр зэхэзыкъутэу бий куэд гъэр къэзыщIахэм. Мыри къыхэзгъэщынт: Витебск (Беларусь) къалэр хуит къыщащIыжым щыгъуэ, КIуащыр, зауэлI гуп щIыгъуу, псом япэ а къалэм дыхьэри, Нып Плыжьыр и IэкIэ зы лъагапIэм щыфIидзащ. Абы щхьэкIэ «Бэракъ Плъыжь» орденыр къратат. Ар тыгъэ лъапIэ дыдэщ. Зауэм щызэрихьа лIыгъэм къыпэкIуэу БетIал къыхуагъэфэщащ «Вагъуэ Плъыжь», «Бэракъ Плъыжь» орденхэр, Хэку зауэшхуэ орденым и етIуанэ нагъыщэр, Невский Александр и орденыр, медаль зыбжанэ. Нэхъыжьхэм зэрыжаIэжымкIэ, КIуащ БетIал Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэ лъапIэр къыфIащыну къагъэлъэгъуат... Зауэр иуха нэужь, БетIал советыдзэм хэту Германием къагъанэри, 1947 гъэ пщIондэ Лейпциг къалэм и администрацэм щIэныгъэ IуэхухэмкIэ и инспектор къулыкъур щигъэзэщIащ, егъэджакIуэуи лэжьащ.

ГурыIуэгъуэу къыщIэкIынщ, БетIал апхуэдэ Iуэху къыщытрагъахуэм, урысыбзэм щIыгъуу нэмыцэбзэри фIыуэ ищIэу зэрыщытар. Адыгэбзэм и гугъу тщIыкъым, къыдалъхуащи. Мыбдеж къезэгъыну къысщохъу зы дэфтэр, БетIал хамэщIым къыщратауэ:

«Служебная характеристика на инспектора по народному образованию Военной комендатуры округа Лейпциг – капитана Б.И. Куашева

30 августа 1946 г.

1920 г. рождения, по национальности кабардинец, образование высшее (педагогический институт), по профессии – преподаватель литературы и истории, член ВКП(б) с 1944 г. Имеет 6 ранений и 4 правительственных наград. Уроженец Кабардинской АССР.

За время работы инспектором по народному образованию проявил себя знающим и напористым офицером в области народного образования, твердо проводил в немецких школах линию, исходящую из установок СВА в Германии.

Личные качества, как офицера – положительные; дисциплинирован, находчив, приобрел большой боевой опыт, находясь все время в боях, последняя должность – командир стрелкового батальона. Политически грамотен хорошо, имеет большое желание повышать свои знания в учебном заведении. Физически здоров, морально устойчив, в товарищеской среде – общителен.

Начальник отделения по гражданским делам окружной военной комендатуры Лейпциг инженер-майор Стакун.

30 августа 1946 г.

С характеристикой и выводами согласен:

Военный комендант округа Лейпциг полковник Литвин.

2 сентября 1946 г.

(УЦГА АС КБР, ф.Р-1226, оп.2, д.427, л.29. Копия)».

1947 гъэм КIуащыр дзэм къыхэкIыжри хэкум къэкIуэжащ. ЩIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым илъэс зыбжанэкIэ щылэжьа нэужь, Москва аспирантурэм щIэтIысхьащ икIи 1951 гъэ пщIондэ абы щеджащ. Аспирантурэм щыщIэса илъэсхэм КIуащ БетIал адыгэ IуэрыIуатэр куууэ иджащ, абы и пкъыгъуэ нэхъыщхьэхэмрэ и хьэлэмэтхэмрэ къихутащ. Иужьым Налшык къигъэзэжри Къэбэрдей щIэныгъэкъэхутакIуэ институтым щылэжьащ, бзэмрэ литературэмрэкIэ къудамэр зэрихьэу. Мыпхуэдэ дэфтэр щыIэщ:

«Характеристика на сотрудника Кабардинского научно-исследовательского института Б.И. Куашева

Июль 1953 г.

Бетал Ибрагимович Куашев, 1920 года рождения, член КПСС с 1944 года, работает в Кабардинском научно-исследовательском институте с 16 ноября 1951 года в должности зав. сектором языка и литературы.

Тов. Куашев участвует в разработке вопросов кабардинского языкознания в свете труда товарища Сталина «Марксизм и вопросы языкознания».

Работает над кандидатской диссертацией, проявил инициативу в организации дискуссии о кабардинском алфавите на страницах республиканской печати.

Зам. директора Кабардинского научно-исследовательского института И.Тресков. (УЦГА АС КБР, ф. Р-1226, оп. 2, д. 427, л. 32. Копия)».

Мы дэфтэрыр БетIал къезытам – Тресков Илья Васильевич – си щхьэкIэ университетым сыщригъэджащ. Ар Урысейм IуэрыIуатэмкIэ и щIэныгъэлI лъэрыхьт, фIыщэу и Iуэхум хищIыкIт. БетIал щхьэкIэ стхым хуэдиз Трескови хуэстхыфынут, апхуэдизу егъэджакIуэ нэсу щытащи. Адыгэ щIэныгъэм и къежьапIэу щыт Нэгумэ Шорэ и гъащIэм теухуауэ псом нэхърэ нэхъ лъэщыр арат. СфIэхьэлэмэтар: дунейм сыкъытемыхьэ щIыкIэ БетIал и дунейр ихъуэжами, абырэ сэрэ зы егъэджакIуэ дызэриIаращ.

КIуащ БетIал тхакIуэхэм я Союзым, «Къэбэрдей» альманахым щылэжьащ. И къару илъыгъуэу, 1957 гъэм накъыгъэм и 1-м усакIуэр дунейм гуузу ехыжащ.  «1 мая 1957 года погиб (в Нальчике) при невыясненных обстоятельствах», – мыращ дэфтэрым иратхар. БетIал Налшык щыщIалъхьащ. Егъэлеяуэ цIыху куэд къекIуэлIат БетIал и щыгъуэ дауэдапщэм. Ар къыхощыж абы щыгъуэм траха сурэт мащIэм, и ныбжьэгъухэри куэду а Iуэхум тепсэлъыхьыжащ. Ауэ и дуней ехыжыкIэ хъуар иджыри къэгъэнэIуакъым.

БетIал и гугъу пщIыуэ, ныбжьэгъу пэжу иIам – и хьэ Барсик – гу лъумытэмэ, усакIуэм и образыр щыз хъункъым, езы дыдэми и гуапэнтэкъым. УзэщIакIуэ, щIэныгъэлI Нало Заур абыхэм теухуауэ мыпхуэдэу итхыжат: «Куда бы ни шел Бетал, за ним постоянно следовал его верный пес Барсик, который был известен в Нальчике своей преданностью не меньше, чем его хозяин – своим высоким призванием».

КIуащ БетIал щIэныгъэ къэхутакIуэ институтым щылажьэм щыгъуэ, езым япэ иту и хьэр пэшым щIэлъадэти, и Iэнэм хуиту къытегъуалъхьэт. Абы щхьэкIи къэхутакIуэр псалъэмакъхэм хэт зэпытт, езым ар къригъэкIуми,

адрейхэр куэду къыхуэарэзытэкъым, ауэ, дауэ ищIми, и Барсик зыхуейрат

игъэнэхъапэр. Мы тIур лъагъуныгъэшхуэкIэ зэпыщIат, хэбгъэзыхьмэ, псэ зыIуту дунейм тетахэм псом нэхърэ нэхъыфIу усакIуэм илъэгъуар и хьэрагъэнщ, кIуэ, сэ и унагъуэм и гугъу сщIыкъым. КIуащым зы къуэ иIэт, абы и цIэри БетIалт (ар 1953 гъэм къалъхуащ), мыр зыхуитхар, дауикI, и щIалэрагъэнщ:

Си псэ, си нэ, псэм къесхьэкI,
ГъащIэу сиIэр къызыхуесхьэкI,
Си уэрэдым уэ дэжей,
Си къуэ закъуэ, жей.

Нало Заур студент пэшым къедгъэблагъэурэ анэдэлъхубзэм и IэфIыр куууэ зыхэзыщIэу щыта усакIуэм тедгъэпсэлъыхьт. Налом КIуащым и тхыгъэхэр зэригъэзэхуэжри, къыдэгъэкIыным хуигъэхьэзырат. Iуэхур зэрыщыта дыдэм ущIэупщIэмэ, БетIал и тхыгъэхэр зэхуэхьэсыжыным куэду елэжьар, усакIуэм ди литературэм щиубыд увыпIэр зыгъэбелджылар Налоращ. Заур жиIам дытету аращ иджыри. Апхуэдэ лэжьыгъэфI куэд Нало Заур адыгэм яхуищIащ. Псапэу Тхьэм къритыж!

Критик Сокъур Мусэрбий ящыщщ усакIуэм екIуу тепсэлъыхьахэм, абы зэритхыгъащи, «ЩоджэнцIыкIу Алий и «Iэгъуапэм къилъэта» КIуащ БетIал».

ЕгъэджакIуэ, щIэныгъэлI, тхакIуэ Нало Ахьмэдхъан псэухукIэ, ар щылэжьа КъБкъУ-м и адыгэбзэмкIэ и кафедрэм, езым и Iэнэм тебза абджыпсым къыпхырыплъу КIуащ БетIал и сурэт телъащ, – усакIуэр удзыпцIэм хэлъу. Иужьым здахьыжар сщIэкъым. Сигу къоуэ нэхъыжьхэм

къаIуэтэжа хъыбархэр зэрызмытхар, сурэтыр зэрызмыхъумэфар. Иджыпсту щыIэ зэратх Iэмэпсымэхэм хуэдэ абы щыгъуэм щыIакъым, ауэ щыIэр къэзгъэсэбэпу, зыгуэрхэр схъумами хъунут. КъаIуэтэжхэр гъэщIэгъуэн защIэт. Псом хуэмыдэу, усакIуэмрэ и хьэмрэ ятеухуа хъыбархэр зы тхылъ хъунт. Зы къыхэзгъэщынщ: усакIуэр дунейм ехыжауэ, ар щагъей пэшыр етIуанэ къатти, хьэр абы щIагъэхьэнт – Iуфэлъафэр къижыхьт. Иужьым зиIэтри, щхьэгъубжэмкIэ дэлъат. УсакIуэр щIалъхьа нэужькIи, и кхъащхьэр и хьэм ихъумащ.

УсакIуэр дахэу игу къигъэкIыжащ философ Шокъуий Къадир. Абыхэми укъеджэну гъэщIэгъуэн дыдэщ. Къадир илъэгъуащ БетIал, ицIыхуу щытащ. Критикым и зы тхыгъэм мыпхуэдэу щетх: «БетIал къыпеуэн умыгъуэтыну усэ къеджэт, абы макъ дахэ зэпIэзэрыт иIэт, усэ сатырхэм я ритмикэр, псалъэ нэхъ мыхьэнэ зиIэхэр едаIуэм деж гум хыхьэу нихьэст, уи псэр игъэпIейтейт. КIуащ БетIал псэ хьэлэлт, жумартт, гумащIэт. Абы и усэхэм щызэхэжыхьащ зэчий къарууфIэрэ цIыхугъэ дахэрэ».

Адрей гукъэкIыж хъыбар псоми, усакIуэр къыбгурыIуэн щхьэкIэ, мыхьэнэшхуэ яIэщ. Ахэр имыгъусэмэ, КIуащыр ауэ къызэрыгуэкI зы адыгэ усакIуэу къыпщыхъунщ.

Абыхэм нэхъ хуейр егъэджакIуэращ. «Псынэ къибыргъукIым ещхь КIуащ БетIал» и фIэщыгъэцIэу щIэныгъэлI Багъы Петр и тхыгъэ фыкъеджэфынщ, – хьэлэмэту игу къегъэкIыж усакIуэр. Абы щыщу мыр: «Сэ сыкърихьэлIэжакъым БетIал щыщIалъхьам. А нэщхъеягъуэм хэтахэм къызэраIуэтэжымкIэ, абы и хьэдащхьэр ягъэлъэпIащ усакIуэм и IэдакъэщIэкIхэм пщIэшхуэ хуэзыщI цIыху мин бжыгъэм. Сыт и лъэныкъуэкIи лъэужь дахэ къигъэнащ БетIал. Зыхуэбгъажэм блэужи, зыблэбгъэжым теухуэ жыхуаIэу хъуат БетIал и Iуэхур. Ар Тхьэм бэлыхьу хъуам щихъумэну ди гугъэурэ…».

ТхакIуэ, къэхутакIуэ, тхылъ къыдэзыгъэкI (издатель) Виктор Котляров Iуэхушхуэ зэфIихащ КIуащ БетIал усакIуэм и фэеплъыр мыкIуэдынымкIэ: «Сегодня я принял такое решение: восстановить памятник и облагородить площадку вокруг него. Я не хочу, чтобы побеждало беспамятство на той земле, которую я люблю и по отношению к тем людям, которые мне дороги. Если наша республика в лице тех, кто этим должен заниматься, забывает о своих знаковых личностях, почему мы не можем и не должны восполнить этот пробел?!», – мыпхуэдэ тхыгъэ кърилъхьащ фейсбукым, илъэси 5 ипэкIэ. ИкIи, усакIуэр къызэралъхурэ илъэс 95-рэ щрикъум ирихьэлIэу, 2015 гъэм, Виктор Николаевич и жэрдэмкIэ фэеплъ сын екIу хуагъэувауэ щытащ. КъинэмыщIауэ, «Кто я? Частица сердца твоего...» зи фIэщыгъэцIэ тхылъ къыдигъэкIащ. Абы ихуащ усакIуэр ягу къыздагъэкIыж хъыбархэр, БетIал и усэхэр, сурэтхэр, архив дэфтэртхэр. Тхылъыр, зэрыгурыIуэгъуэщи, урысыбзэщ зэрытхар. Мыр, Котляров Виктор и тхылъ тедзапIэм фыщIыхьэмэ, къыватынущ – игуэшу аращ. Апхуэдэу, усакIуэр къахуигъуэтыжащ къэзылъхуа и лъэпкъми (КIуащхэ), зыхуэуса адыгэхэми, щIэзэуа и Хэкуми. Мыр езгъэлеяуэ жысIэу фимыгугъэ, ауэ КIуащ БетIал и хьэдэщIэлъхьэр икъукIэ Iэтауэ екIуэкIами, иужьрей илъэс 50-м усакIуэр яIэщIэхупат.

ПхужымыIэну Iуэху щхьэпэщ Котляров Виктор ищIар – БетIал илъэси 100 щрикъум хуэгъэза пэкIур – щэкIуэгъуэм и 22-м – дахащэу иригъэкIуэкIащ. Иджыпсту ехуэхыпа ди щэнхабзэр къыдриIэтеижри, дэкIуеипIэ лъагэм быдэу тригъэувэжащ, – абдежи зыкъомрэ зыщиIыгъынщ. Виктор Николаевич щапхъэфI къигъэлъэгъуащ: пщIэ къэзылэжьым пщIэшхуэ хуэщIын зэрыхуейр. БетIал теухуа тхылъыр къыдигъэкIри, игуэшащ. ЕтIанэгъэ – тхылъыфI, усакIуэм и творчествэр щызэхуэхьэсауэ къыдигъэкIыну пэкIум щыжиIащ. Илъэси 5 ипэкIэ сыныр щигъэувыжым, мы Iуэхур интернетым куэду ита пэтми, цIыхуу къекIуэлIар мащIэт. Иджыпсту апхуэдэтэкъым. ЦIыхухэри къекIуэлIат, илъэси 100 ирикъу усакIуэм удз гъэгъахэри куэду къыхуахьат... Си гугъэщ дяпэкIэ усакIуэм и цIэр нэхъыбэрэ къаIэтыну. Ауэ, нэхъыщхьэр, куэд зымыгъащIэу куэд зылэжьа КIуащ БетIал и Iэдакъэ къыщIэкIа тхыгъэ псори дунейм къытегъэхьэнращ. Ар зэфIэкIмэ, усакIуэ телъыджэм и усыгъэм я фIыпIэр къыхэхауэ адыгэ литературэ тхылъхэм игъэувэн, нобэрей щIэблэр щыгъуазэ хуэщIын хуейщ.

БАКЪ Зерэ,
филологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор

Комментарии 0

      Последние публикации

      Подписывайтесь на черкесский инфоканал в Telegram

      Подписаться

      Здравствуйте!
      Новости, оперативную информацию, анонсы событий и мероприятий мы теперь публикуем в нашем телеграм-канале "Адыгэ Хэку".

      Сайт https://aheku.net/ продолжает работать в режиме библиотеки.