Тыдэ щы1а адыгэмэ яч1ыгу?

Нэплъэгъум къыриубытэу, узгъэухъун аш1ош1эу олимпиадэр зыщаш1ырэ ч1ып1эм щылажьэрэ псэолъэш1хэм лъэпсэгъэк1одэу зэк1э раупк1ы, ажъо, ат1ы, аубэ, мыжъосынык1э агъэчъы. Агъэчъы, джы нэс псэ зыпытэу, фабэу, рэхьатэу тятэжъ п1ашъэхэм ч1ы шъэбэ ш1агъоу агук1и апсэк1и щагъэфабэщтыгъэ адыгэ ч1ыгужъыр! Тинартымэ амылъэгъугъэ гъуч1 пелыуанхэм охътак1эм къыдэк1огъэ машинэхэм, зэпымыоу чэщи мафи 1оф аш1э, къыч1ажъук1ырэ къупшъхьэ-лъашъхьэхэр ахьаджы, сапэ аш1ы, ч1ым щизы аш1ыжьы. Зэк1э зэхажъухьэ, зэхат1ыхьэ. Зыгорэк1э мэгугъэхэмэ ш1э, адыгэ шъуашэр щыгъэу, псыхьагъэу, псэоу, жьы къыщэу адыгэл1 къыч1ахыжьыным? Арэу гу1эхэрэм, егугъухэрэм ар ямурадэу а1оуи зэхэпхыщт. Лъэхъух, alo, адыгэл1ым. Ыпсэ пытэу къагъотмэ рэхьатыщтых. Лъэхъух, ау къагъотрэп. Къамыгъотырэмэ – исыгъэхэп адыгэхэр а ч1ыналъэм. Имысыгъэхэмэ тиш1эныгъэлэжьмэ къатхыныр ищык1агъэп "исыгъэхэу" илъэси 150-к1э узэк1э1эбэжьмэ, яшъхьыфитынгъэрэ яч1ыгужъ паерэ зэуагъэхэу, лъы агъэчъагъэу, яч1ыгужъ щыфэхыгъэхэу . Армэ шъыпкъэр, лъэпкъым зэк1э и1офыгъохэр зэк1э дгъэт1ылъыныхэшъ, тиинститутэу гуманитар ш1эныгъэхэм апылъыр зэфэш1ыжьыгъэн фае, сыда зэрэтищык1агъэр институтыр, тарихъ тимы1эмэ?


Ц1ыф 1ушмэ alo, адыгэхэр ыбгъук1э блэк1ыгъэхэу. Ау зэк1эмэ анахь гъэш1эгъон Владимир Путиным ар къызэриушыхьатыгъэр. Армэ 1офыр зытетыгъэр, гугъап1эхэр къэтэджых, тилъэпкъ дунаим зэрэтетыр ц1ыф лъэпкъым ишыхьат. Ау 1офмэ анахь 1офыр, ыбгъук1э блэк1ыхэ зэхъум, тыда адыгэхэр зыдак1ощтыгъэхэр? Тыди къик1ыщтыгъэха? Тыда джы адыгэмэ зыздагъэзагъэр? Тара яч1ыгу? Ыбгъук1э блэк1ыхэ зэхъум, яшъошэ дахэхэр Кавказым исмэ къаратыгъэщтын. Арын фае Кавказ черкесскэр шъошэ гъэнэфагъэу, шъошэ дахэу зык1аштагъэр, къяк1оу зык1ащыгъыр. Арэу, лъэпкъ дахэу, шъошэ дахэр къэзыугупшысыгъэм сыд къырык1уагъ, къырык1орэр, къырык1ощтыр? А упч1эм иджэуап къезытыжьын Урысыешхом къик1ырэп. Амыш1эк1э армэ тш1эрэп, е ехъырэхъышэхэу арымэ тш1эрэп. Джары, адыгэ дзэк1ол1ыр 1ашэк1э узэндыгъэу зэрэпсау-таоу ч1ы ч1эгъым къыч1ажъук1ымэ нахь тэрэзыщт. Джащыгъум, къыта1ощт, Кавказ ч1ыгужъым адыгэхэр зэрисыгъэхэр. Аущтэу мыхъумэ, шъыпкъэм к1эхъопсэу къытхэнагъэхэм джэуап тымыгъотэу дунаим техыжьыщт. Титарихъ ишъыпкъап1э къытэзы1он адыгэл1 къыч1ажъук1ымэ, Кубань щатхыгъак1э тарихъэу, адыгэхэр къызыхэмфагъэр к1атхык1ыжьынэу тыщэгугъы. Олимпиадэ джэгунхэр къэмысхэзэ Кубань итарихъ к1атхык1ыжьыным игъо фимыфэнхэм тещыныхьэхэу, хьэдэ псау-тау къыч1ахыным фэмыехэу alo. Сыда зык1ыфэмыехэр? А къыч1ахыщтым лъыпсэу Шъачэ дэжь щигъэчъагъэр къы1уатэу ежьэмэ, – Олимпиадэм ек1оу атхыгъэ тарихъым пк1э и1эжьыщтэп. Лъышхо зышагъэчъагъэ ч1ып1эм Олимпиадэ щыпш1ы мыхъущтэу ары ц1ыф гъэсагъэмэ а1орэр. Ащыгъум, тарихъыр зэрэтетын фаем тетэу Кубань иш1эныгъэлэжьмэ атхыгъэу къыч1эк1ын. Сыдэу щытми, а хъурэ пстэумэ сягупшысэзэ, сыгу къэк1ыжьыгъ синыбджэгъу к1алэу Алый къысфи1отагъэр. Мы къэбарыр непэ къытэхъулIэрэ 1офхэм сэ сшъхьэк1э яспхыгъ.

Шъукъедэ1у къэбарым:

Адыгэмэ ятарихъ тиш1эныгъэлэжьмэ фатхыгъэ тхылъыбэмэ Алый яджагъэу, ежь зэригъэлъэгъунхэу илъэпкъэгъухэр зэрысыгъэ ч1ып1эхэр, яхьэдашъхьэхэр зыч1элъ къэхэр, Мыекъопэ районым к1уагъэ. Къык1уахьыгъэр мак1эп, ылъэгъугъэри бэ. Ау ылъэгъугъэм анахь гъэш1эгъоныр, зыщилъэгъугъэр урыс къутырым зыдахьэр ары. Унэ ебэгъэ ц1ык1ум ичэу лъапсэ 1ут тет1ысхьап1эм къэзэкъ л1ыжъ хэк1отагъэ тесыгъ бэщ т1аркъом ыжэпкъ тегъэкъуагъэу, шъхьаукъэ фэдэу Алый къыщыхъугъ. Благъэу ек1ол1агъ, ау л1ыжьыр чъыещтыгъэп. Игупшысэхэр чыжьэу ыт1упщыгъэхэу, ахэмэ алъыплъэу щысым фэдагъ. Гъыбзэ орэдым ехъщырэу зыгорэхэри къыхи1ук1хэу къыш1ош1ыгъ. Тыдэ плъэщтыгъа, сыд гупшысэха ыгу илъыгъэхэр - Тхьэ закъор ары зыш1эщтыгъэр. Ау л1ыжъ зэхэущэрыхьагъэм ыумэхъыгъэм п1онэу Алый зэрищэл1агъ. Джыри нахь благъэу ек1уал1и къызэтеуцуагъ, шъабэу, л1ыжьыр къык1имыгъащтэ ш1оигъоу ш1уфэс рихыгъ:

- Уимафэ ш1у, тэтэжъ!..

- Тхьауегъэпсэу, сик1ал - зимыгъэхъыеу, ау к1алэр къызэрэк1ощтыгъэр ылъэгъугъэу, л1ыжъым ш1уфэс къыпигъодзыжьыгъ:

Ет1анэ т1эк1у зиузэнк1и, зытес пхъэнт1эк1ум к1алэр ригъэблэгъагъ. Адыгэ хабзэм тетэу л1ыжьым исэмэгубгъук1э гот1ысхьагъ.

- Хьау, сик1ал, сиджабгъумк1э къэт1ыс.

Алый егупшысагъ "къэзэкъ л1ыжъхэм яхабзэщтын яджабгъук1э ут1ысыныр". Зи химы1ухьэу л1ыжьым иджабгъук1э гот1ысхьагъ.

- Джы къа1о, сик1ал, узыгъэгумэк1ырэр, узылъыхъурэр.

- Сич1ыгужъ сызылъыхъурэр, тэтэжъ - гум дэпыхьэгъэ упч1эр къыз1уидзыгъ Алый.

- Сич1ыгужъ о1уи, черкес? - ыгъэш1агъоу къыфыреплъэк1ыгъ л1ыжъыр.

- Ары, сич1ыгужъ! - "черкес" къызэрэри1уагъэм к1уач1э къыритэу, теубытагъи хэлъэу, пегъодзы черкесым.

- Сш1э сш1оигъу, гъэнэфагъэу, шъыпкъэм тетэу тятэжь п1ашъэмэ якъэхалъэхэр зыдэщы1э ч1ыгужъыр, силъэпкъ зыщыпсэущтыгъэу, зэмыблэжьэу, зыфэбэнэгъэ ч1ыгужъыр ...- къы1омэ ш1оигъоу гум дэлъыгъэр мак1эп Алый, ау къыфэIуагъэп...

Къэзэкъ л1ыжъыр ар къыгуры1уагъэ фэдэу, лъэшэу хэщэтык1ыгъ, къыхэмыщыпэуи 1ущхыпц1ык1ыгъ.

- Сыгу къысе1о, - пигъэхъуагъ къыIощтыгъэм Алый, - сыгу къысе1о а ч1ыгуп1эхэр мы 1эгъо-благъом щылъыхэк1э... мыщ щыфэхыгъэхэк1э...

- Ары, черкес, - к1алэм къин римыгъэлъэгъуным фэш1, къызи1уипхъотыгъ къэзэкъым. - Ары дэд, сик1ал! Мы ч1ып1эр ары уич1ыгужъ. Угу уигъапц1эрэп! Мы ч1ып1эхэр ары зыщыбгъотыжьыщтыхэр уятэжъ п1ашъэхэр. Ахэмэ ащыщ горэ дэгъу дэдэу сэш1э. Ар непэ къызынэсыгъэм санэ1у к1эт зыщызгъэгъупшэрэп...

- Тэтэжъ, хэта зигугъу пш1ырэр? - л1ыжъыр хэ1орыжъорыхьэ фэдэу къыщыхъугъ к1алэм. - Хэта пш1эрэр? Хэта уанэ1у имык1ырэр ? Илъэсишъэм къехъугъ зэошхоу тилъэпкъ урыс пачъыхьэм къыриш1ыл1агъэр заухыгъэр.

- Сэш1э, черкес, сэш1э. Бэ зэхэсхыгъэри, мак1эп слъэгъугъэри. Сэ илъэсишъэм сыкъехъугъ - ащи мэхъанэ горэ и1 - къызэпиутыгъ л1ыжъым Алый къыдищэегъэ гущы1эхэр.

- Олъэгъуа тапэ илъ 1уашъхьэу чылэ гъунэм щылъыр? - 1апэк1э къыгъэлъэгъуагъ л1ыжъым.

- Сэлъэгъу, тэтэжъ.

- Къедэ1у ащыгъум - зытыригъэпсахьыгъ къэбарым къэзэкъ л1ыжъым. – Сыныбжь мэк1э дэдэу 1оф сш1эным сятэ сыфыригъэжьагъ. Нахь 1эрыфэгъу сфэхъущтэу ылъыти, цухэр пхъэ1ашэм к1иш1эхи сигъэк1уагъ мы 1уашъхьэр сыжъонэу. Жъоныр езгъэжьэгъэ къодыеу лыд-пк1ыдэу, гъэщыгъэу гъуч1 бзыгъэ дахэ горэм пхъэ1ашэр ш1онагъ.

Гу1энк1э цухэр къэзгъэуц1уи, пхъэ1ашэм есымыгъэкъутэным фэш1 къэзгъотыгьэ лыды-пк1ыд дахэр, с1эхэмк1э шъабэу гъуч1 гъэщыгъэм ыбгъуит1ук1э къэстхъоу езгъэжьагъ. Сымыгъэфыкъоу къыч1эсхын с1уи т1эк1урэ бгъуит1ур гостхъугъэу, ош1э-дэмыш1эу зы бгъур къэлъати, блэоным фэдэу ч1ыгум къыхэпк1и, сынэ сэмэгу къыриутыгъ...

Л1ыжъым къы1уатэрэр зэпигъэуи, ыгу зэ1упк1агъэу хэщтык1ыгъ, ет1анэ хьылъэу жьы къыщи, къыпидзэжьыгъ. - Джары, сик1ал, джабгъумк1э къэт1ыс зык1эс1уагъэр, шъуиадыгэ хабзэ тек1эу. Джабгъу нэ псаумк1э нахь услъэгъун с1уагъэ.

Ащ ыуж ны1эп Алый гу зылъитагъэр къэзэкъ л1ыжъым ынэ лъэныкъо зэримытыжьыр. Л1ыжъым къыщыш1ыгъэм, Алый ежь илажьэ хэлъ п1онэу, ы1ощтыр ымыш1эу т1эк1урэ щысыгъ. Къэзэкъыр къы1отагъэ къэбарым ыгъэпшъыгъагъ.

- "Къыстефэу къысэхъул1агъ, - л1ыжъым икъэбар пиублэжъыгъ. - Сыд 1офыжъ си1эу згъэгумэк1ыгъэ ич1ыгужъ хэлъ адыгэр?! Сыд мыгъом тызэрифэуи тыкъэк1уагъ тыкъызыщамылъфыгъэ ч1ыгум?! Хэт тыригъэблэгъагъ?...Идгъотэщтэп мыщ насып!" – с1огъагъэ ащыгъум, лъыр къыспычъэу ц1ыфмэ сакъызэхэхьажьым. Идгъотэщтэп! Ерэжъу фаем адыгэ ч1ыгур, адыгэмэ якъэхэр, сэ ащ нахьыбэрэ сыжъощтэп... Ч1ым ч1элъ хьадэми ич1ыгужъ къеухъумэ, таущтэу л1ыгъэк1э насып щыпш1ына зыгорэм ич1ыгу?! Тэрэзэп тищы1ак1э. Тэрэзэп. Тэрэзэу псэугъэп урыс пачъыхьэр. Хэукъэныгъэшхо ыш1ыгъ. Сэри сылъэхъу, сик1ал, о узэрэлъыхъурэм фэдэу сич1ыгужъ сыкъызщалъфыгъэм. Сыфэзэщы, сэгугъэ, сэлъыхъо, ау жъы сыхъугъ, слъакъомэ сахьыжъырэп. Гук1э, гупшысэхэмк1э сэлъыхъо. Олъэгъуа къутырыжъ ц1ык1ур? Нэк1ы. Дэк1ы ныбжьык1эхэр.. Л1ыжъ-ныожъхэм тизакъоу тыкъэнагъ... Тэрэзэп ыш1агъэр урыс пачъыхьэм... Тэрэзэу псэугъэп...

Джары хъурэр, сик1ал, Тхьэм зэримы1оу упсэумэ… Л1ыжъым къы1отэгъэ къэбарым ыгук1э къыгъэшхэк1ыгъэу, к1уач1и къихылъхьагъэу адыгэ к1алэр т1эк1урэ зи ымы1оу щысыгъ. Л1ыжъыми гум дэбэгыхьэгъэ гукъэк1 онтэгъоу илъэс пч1агъэм къырихьак1ыщтыгъэр горэ къыдигъэзыгъэм фэдагъ, нахь псынк1э къэхъугъэу ынап1эхэр къы1эти к1алэм къы1уплъагъ:

- Тэ Адыгэ ч1ыгур т1э къызехьэм сэнэшьхьэ чъыг хатэхэр дгъэк1одыгъэх, зиягъэхэр къерэмынэц1ыжьых т1уи; яшы чъэр лъэпсэрыхъхэр, япсыцу т1уц1эшхохэр къыдгуры1уагъэхэп; къутырым сыдэк1эу яч1ыгуи сыжъожьыгъэп, хатэр зыфизгъэкъугъ; чэм-мэлхэу къытэсагъэхэр илъэс къэс къалъфыхэрэр нахьыжъмэ ач1ып1э идгъахьэхэзэ пчыхьэрэ 1ахъомэ къызафыжьхэк1э, пшъыгъэхэу щагу гузэгумэ къащыуцухэти, чэмхэр къыт1уплъыхьэхэзэ – мэбыух, мэлхэр мэ1оих, адыгэ макъэу атхьак1умэмэ арытыгъэм фэзэщых…

- Тхьа уегъэпсэу, тят! – шъыпкъэ захэлъ гущы1э зэрэзэхихыгъэм ыгъэразэу, Алый ымакъэ к1уач1э хэлъэу къы1уагъ. Къэтэджи л1ыжъым ы1апэ фищэигъ. – Тхьэм джыри бэ уегъэгъаш1! Ощ фэдагъот зэк1э! – ежь- ежьырэу къыш1удэк1ыгъ гум дэлъыгъэ гущы1эр.

Алый къысфи1отагъэ къэбарым сэри гупшысэмэ жьы хъырзэм фэдэу сахилъэсагъ, бэ мыш1эу тил1ышъхьэу Владимир Путиным телевизэрымк1э къы1уагъэр сыгу къэк1ыжьыгъ: «Черкесхэр мы Кубань ич1ыгухэм агъунэк1э рек1ок1ыгъэхэм фэдэх… ебгъук1уагъэхэ фэдэх…». О ситхь! Нэш1ош1ыгъи, губжи хэмылъэу , ц1ыф 1ушэу алъытэхэрэм тикъэбар, титарихъ тэщ нахь дэгъоу зыш1эхэрэм сяупч1ы сш1оигъу: «Черкесхэр Пшызэ шъолъыр ич1ыгу напцэхэм адэжьык1э блэк1ыхэ зэхъум, тыдэ къик1ыщтыгъэха, тыди к1ощтыгъэха? Хэта зылъэгъугъэхэри? Тыдэ щы1а адыгэм Тхьам къыритыгъэ ч1ыгур? Тхьэм къыритыгъэ ч1ыгужъэу ежь къызыщыхъугъэу, зыфэбэнагъэр? Хэта непэ нэс, илъэсишъэрэ шъэныкъорэ хъугъэу, лъэпкъ дахэу Тхьэшхом къыгъэхъугъэр, хэгъэгу пчъагъэмэ т1эк1у т1эк1оу къащич1ынэхэзэ къезыщэк1ырэр? Яч1ыгужъ лъыхъухэу, непэ къызынэсыгъэм адыгэхэр къек1ок1ынхэу ара? Е амыгъотыжьырэм къыхэк1ык1э хэгъэгу шъэныкъом ехъумэ къыранэхэзэ къек1ок1ыгъэхэу, непэрэ мафэм ехъул1эу итэкъухьагъэу хъугъэха?

Нахьыш1уна зыгорэк1э, тарихъым нахьыбэрэ темыт1эмэ, куоу тымыжъомэ, ч1ым, тятэжъ п1ашъэхэр зыч1элъым, тыч1эмы1абэмэ?

Кубань иш1эныгъэлэжьмэ тарихъ атхы, тихьэдашъхьэхэр зыч1элъ къэхэр адыгэ чылэ пш1ык1уит1ур ак1ыгъоу псым ч1ырагъэхьагъ. Лъык1э гъэшъок1ыгъэ ч1ыгужъыр зэхат1ыхьэ, олимпиадэр игъэк1отыгъэу щаш1ыным фэш1 анэхэри агухэри зэфэш1ыгъэу фэлажьэх. Сш1эрэп. Къэзэкъ л1ыжъым къы1уагъэр къэсэштэ. Хэукъох пачъыхьэхэр. Тхьэмк1э жъалым тш1эхэрэр…. Тэри тыц1ыф, тилъэпкъ шъхьафэу дунаим тытет, тызфагъадэу, уасэ къытфаш1эу, тызгуагъэуцоным тыфай. Тиуашъуи къаргъоу, тич1ыгуи, мамырэу, зэк1эми тагуры1оу, ежьхэри къыдгуры1оу, тыщы1э тш1оигъу…

Хьак1эгъогу Къэсэй