Украинэм щагъэлъэпIэрэ тызэрыгушхорэ цIыф

Непэ зигугъу къэтшIыщтыр Украинэм ит къалэу Харьков щыпсэурэ шIэныгъэлэжьышхоу, Теуцожь районымкIэ Пэнэжьы­къуае икIэлэ пIугъэу, я XX-рэ лIэшIэгъум ия 20-рэ илъэсхэм къа­щегъэжьагъэу Адыгэ хэкум ишIэныгъэзехьэу (просветителэу) щытыгъэу, егъэджэнпIуныгъэм лъапсэ хэкум щыфэзышIы­гъэ­хэм ащыщыгъэу, ащ хэхъоны- гъэ­хэр егъэшIыгъэнхэм илъэс 70-м къыкIоцI хьалэлэу фэлэжьагъэу, непи республикэм зигугъу шIукIэ щашIырэ Нэмы­тIэ­къо Юсыфэу къытхэмытыжьым ышнахьыкIэу НэмытIэкъо Кемал. Джащ фэд, Кемалэ ыцIэ къепIомэ, тпэчыжьэу щэпсэуми, шIэныгъэлэжьышхоу зэрэ­щытыр, Украинэм имызакъоу, СССР-щтыгъэ къэралыгъошхоми зэрэщызэлъашIэщтыгъэр гъэ­сэныгъэм пылъ цIыф пстэуми къыуаIощт.

НэмытIэкъо Кемалэ Пэнэжьыкъуае щыщхэ НэмытIэкъо Къадыррэ Хьацыурэ яунагъо 1923-рэ илъэсым къихъухьагъ. ЗэшиплIырэ зэшыпхъуихырэ хъу­щтыгъэх. Ятэу Къадыр лъэ­хъэнэ чыжьэу зигугъу къэтшIы­рэм анахь лIы гъэсагъэу ­хэкум исыгъэхэм ащыщыгъ, зэгъэшIужь хьыкумышIэу щытыгъ. ИкIалэхэри ятэ игъогу рыкIуа­гъэх, ащ илъагъо агъэдэхагъ. Анахьыжъэу Юсыф игугъу кIэ­кIэу къэтшIыгъах. Кемалэ тхы­гъэр фэгъэхьыгъэшъ, нэужым ты­къытегущыIэщт. Щамилэ еджа­пIэм ипэщагъ, Мыекъуапи бэрэ щылэжьагъ. Ахэм ашы­пхъухэу Гощэфыжьи, Айщэти, Муслъимэти, Хъаджэти, Аминэти, Цуци кIэлэегъэджагъэх.

Пэнэжьыкъое гурыт еджапIэр къызеухым, 1940-рэ илъэсым къалэу Ростов-на-Дону дэт къэ­ралыгъо университетым Кемалэ чIэхьагъ. Тикъэралыгъо фашист­хэр къызытебанэхэм лъыгъэчъэ заом ащи, ащ къызекIыжьым ыуж, 1951-рэ илъэсым университетым ифизикэхьисап факультет къыухыжьыгъ.

IофшIэныр Харьков дэт электромеханическэ заводым а илъэс дэдэм щыригъэжьагъ. Адыгэ кIалэм университетым шIэныгъэу щигъотыгъэр Iоф­шIэным къыщышъхьэпагъ, нахьыжъхэм акIырыплъызэ кIэу къежьэхэрэр зэригъэшIагъэх, IофшIапIэм ахэр щигъэфедагъэх, ишIэныгъи ренэу хигъэхъуагъ. Заводым ипащэхэм ынаIэ къытырадзи, ащ илабораторие пащэ фашIыгъ.

Илъэсхэм IофшIэкIэшIухэри къа­дэкIох. НэмытIэкъо ­Кемалэ иакъылрэ шIэныгъэу зэригъэ­гъотыгъэмрэ ыгъэфедэхэзэ, ыпэкIэ чыжьэу маплъэ, Iоф­шIэн­хэр нахьышIоу зэрэзэхэпщэщтхэр къеугупшысы, ахэр ыIэ къырегъахьэх, агъэшIагъоу заводым федэ къыфэзыхьыщт-
хэ IофшIэнхэр щызэхещэх. А лъэ­хъаным зыпкъ итырэ ­токыр зы­щагъэфедэрэ машинэхэм яколлектор-щеткэ аппарат уушэтыным пае ямышIыкIэ гъэпсыкIэ зиIэ методикэмрэ при­борхэмрэ къыхихыгъэх. Гъу­чIыр бзыгъэным кIуачIэу тыра­гъэкIуадэрэр нахь макIэ шIы­гъэным дэлэжьагъ. Ультрэма­къэ, гаммэ ыкIи рентгенографическэ объемнэ фэныкъуа­гъэхэр къэгъотыгъэнхэмкIэ люминесцентнэ ыкIи магнито-порошковэ контроль шIыкIэхэр къыхихыгъэх.

Бэ ащ фэдэ IофшIэкIэшIоу ащ заводым щигъэфедагъэр. Ащ фэшыхьат къыхиутыгъэ Iоф­шIэ­гъэ 300-м ехъу (ащ щыщэу тхылъ ыкIи брошюрэ 25-рэ), изобретение 500-м фэдиз Нэ­мытIэкъо Кемалэ къыугупшысыгъэу, къыхихыгъэу, къыди­гъэ­­кIыгъэу зэрэщытыр. Ащ пэ­щэныгъэ адызэрихьэзэ кандидат ыкIи доктор диссертацие­хэр нэбгырэ 60-м ехъумэ атхи, пхырагъэкIыгъ. Илъэс 30-м ехъугъэу хэушъхьафыкIыгъэ шIэ­ныгъэлэжь совет зэфэшъхьафыбэхэм ахэт. Ахэм ащыщ илъэ­си 10 итхьамэтагъ.

НэмытIэкъо Кемалэ инженер ыкIи изобретатель бэлахьэу, апшъэрэ еджапIэм икIэ­лэегъэджэ цIэрыIоу зэрэщытыр Украинэм имызакъоу, Iэ­кIыб къэралыгъуабэми ащы­зэ­лъашIэ. ШIэныгъэлэжьышхоу, цIыф гъэсэгъэ инэу ар зэрэщытыр къэзыушыхьатыхэрэр Москва дэт энергетическэ ин­ститутым ишIэныгъэлэжь совет зэрэхагъэхьагъэр, Украинэм ишIэныгъэлэжь анахь цIэ­ры­Iо­хэм ащыщэу СССР-м иапшъэрэ аттестационнэ комиссие иапэрэ Всесоюзнэ зэIукIэ хэлэжьэнэу зэрагъэкIогъагъэр, диссертациехэр уплъэкIугъэнхэм ренэу зэрэхагъэлажьэрэр ары.

Заводэу Кемалэ зыщылажьэ­рэм епхыгъэу зэхащэгъэгъэ шIэ­ныгъэлэжь-техническэ институ­тым тэрэзэу Iоф егъэшIэгъэным фагъэзэгъэгъэ шIэныгъэлэжь ку­пым Кемалэ хэтыгъ, нэужым а институтым икъутамэ ­ипащэу агъэнэфэгъагъ. Ащ Iоф щишIэзэ профессорэу НэмытIэкъор экономикэ зэдеIэжьыныгъэмкIэ Советым хэхьэщтыгъэ IэкIыб къэралхэм яшIэныгъэлэжь-техническэ программэхэм ягъэцэкIэн хэлэжьагъ. Тихэгъэгушхощты­гъэм илIыкIо купхэу дунэе зэ­IукIэ зэфэшъхьафхэм ахэлажьэхэрэм япащэу ыкIи ахэм къащыгущыIэу къыхэкIыгъ. Харьков дэтхэ мэкъу-мэщ ыкIи политехническэ институтхэм илъэсыбэрэ ащыригъэджагъэх, ахэм япрофессор. Нэужым къэлэ хъызмэтым и Харьковскэ къэралыгъо академие икафедрэ ипэщагъ. Ахэм адакIоу общест­веннэ Iофышхохэр ыгъэцэ­кIа­гъэх. Академие заулэхэм ядействительнэ член, научнэ-техни­ческэ обществэхэм, ­ассоциацие пчъагъэхэм ахэт, УССР-м ШIэ­ныгъэхэмкIэ иакадемие ишIэ­ныгъэ семинархэм илъэс пчъа­гъэхэм япэщагъ.

НэмытIэкъо Кемалэ Украи­нэм шIэныгъэхэмкIэ изаслужен­нэ IофышIэшху, техническэ шIэ­ныгъэхэмкIэ доктор, академик, институт пчъагъэхэм япрофессор. Тигъунэгъу къэралыгъом ща­гъэлъэпIэрэ, зэупчIыжьыхэрэ шIэныгъэлэжь. ТичIыпIэгъу арэущтэу зэрэщытым, адыгэ лъэпкъым ищытхъу зэрари­гъа­Iорэм тарэгушхо.

НэмытIэкъо Кемалэ ­тызыхэт илъэсым ишышъхьэIу мазэ и 10-м ыныбжь илъэс 90-рэ мэ­хъу. ТыфэлъаIо тапэкIи ипсауныгъэ пытэнэу, ищытхъоу аIо­рэм хэхъонэу, ыкъош-Iахьылхэм адатхъэу щыIэнэу, бэгъашIэ хъунэу.

Ащ къыхэдгъэхъожьызэ юби­лярым едгъашIэмэ тшIоигъор мы тхыгъэр НэмытIэкъо иунэ­къощхэу Мыекъуапэрэ Пэнэжьыкъуаерэ ащыпсэухэрэм яIи­зын хэлъэу зэрэдгъэхьазыры­гъэр ары. Ахэри республикэм щызэлъашIэхэрэ IофышIэх. ШIэ­ныгъэлэжьхэу НэмытIэкъо лIа­къом ищытхъу языгъэIохэрэ ыкъош-Iахьылхэу лъэпкъыр зэ­рыгушхохэрэм ащыщых ятэш Сэфэр ыкъоу Адыгэ Республи­кэм ианахь тын лъапIэу, меда­лэу «Адыгеим и Щытхъузехь» зы­фиIорэр къызыфагъэшъошагъэу, Теуцожь районым иветеранхэм я Совет ­итхьаматэу НэмытIэкъо Юрэ, ащ икIалэу, республикэм псауныгъэр къэ­ухъумэгъэнымкIэ изаслуженнэ IофышIэу, республикэ клиническэ сымэджэщым итравматолог-ортопед шъхьаIэу Къэ­плъанэ. Ышнахьыжъ Юсыф ыпхъухэу, филологие шIэны­гъэхэмкIэ докторхэу Розэрэ (АКъУ-м ипрофессор) Къомэфэ Зарэрэ (Москва щэлажьэ), ятэш Ахъирэ икъорылъфхэу НэмытIэкъо зэшхэу Мыекъопэ къэлэ сымэджэщым иврач шъхьаIэу Муратрэ медицинэ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу Хьазрэтрэ. Арышъ, Кемал, ахэ­ри уилъагъо рэкIох, ар ­джыри нахь зэрагъэдэхэщтым фэлажьэх, бэрэ ашъхьагъ уитынэу, гъэ мин бгъэшIэнэу къыпфэ­лъаIох.

Нэхэе Рэмэзан.

Сурэтым итыр: НэмытIэкъо Кемал.

© Адыгэ Макъ