ЩоджэнцIыкIу Алий къызэралъхурэ илъэси 125-рэ ирокъу!

«Усэ стхыуэ си щIалэгъуэ дыдэм щIэздзащ. 1917 гъэм Константинополь (иджы – Истамбыл) къалэм дэт, егъэджакIуэ щагъэхьэзыр еджапIэм сристуденту щыщытам, си япэ усэхэу «Анэм деж письмомрэ» «Ильносымрэ» сабий журналым традзауэ икIи сэ саугъэт къысхуагъэфэщауэ щытащ. Абы сигъэгушхуэри икIи си фIэщу литературэ лэжьыгъэм зестащ» (ЩоджэнцIыкIу Алий).

Памятник Али Шогенцукову в Нальчике

Къэбэрдейм и усакIуэшхуэ ЩоджэнцIыкIу Алий 1900 гъэм Къушмэзыкъуей  (иджы – Бахъсэн къалэ) адыгэ унагъуэм къыщалъхуащ. 1908 гъэм, илъэсий и ныбжьу  еджэныр урысыбзэрэ хьэрыпыбзэкIэрэ  щекIуэкI  къуажэ  еджапIэм щIэтIысхьэри, ехъулIэныгъэ  иIэу 1914 гъэм  къиухащ. Алий  яхэтащ  Дым  Iэдэм (1878–1937, адыгэ узэщIакIуэ) и  адыгэбзэ  мыдрисэм япэ дыдэ щIэтIысхьахэм.  Ауэ, Дымыр  Эль-Кахира (Каир, Египет) щыкIуэм, Гугухэ я мыдрисэ-хьэлийм мэкIуэж. ЦIагъуэ Нурий (1888–1935) игъусэу ари еджапIэм къыщыщIахужым, узэщIакIуэм  къызэIуиха мыдрисэм, «ЦIагъуэм и университет» зыфIащыгъам,  щIотIысхьэ.  Нурий  и  фIыгъэкIэ щIалэ губзыгъэр  Темырхъан-Шурэ (иджы – Буйнакск (Дагъыстаным)) макIуэ егъэджакIуэ IэщIагъэм  зыхуигъэсэну. 1916 гъэм  и  мартым  нэс  Алий а курсхэм щеджащ. Абы йокIри Бахъшисэрей (Кърымым и къалащхьэ), итIанэ Константинополь (Тырку къ., Уэсмэн империем и къалащхьэ) макIуэ и щIэныгъэм  хигъэхъуэну.  Къызэрыхэзгъэщащи,  Алий  и  усэныр мыбы  къыщещтэ: «Тырку хадэм», «Жынгызмэ и нып фIыцIэжьыр…», «Нанэ»  жыхуиIэхэр зэхелъхьэ. 1919 гъэм  егъэджакIуэ щагъэхьэзыр еджапIэр  къеухри  и  хэкум  къегъэзэж.  «Налькавстрой» газетым щылэжьащ. ИтIанэ, Баку дэт  «Восток политикэ курсхэр»  къиухри,  Дербент  къалэм  и  ЧК-м и органхэм  къулыкъу  щищIащ. ИужькIэ,  «Красная  Кабарда» газетым и корректоращ.  Алий егъэджэн  Iуэхум  зрет  икIи   къэбэрдей еджапIэхэр зэпэщ хъуным и усэмкIи  и гуащIэмкIи  толажьэ.

1923–1927 гъэхэм Алий  къыщалъхуа къуажэм (Кушмэзыкъуей) дэт еджапIэ  № 1-м анэдэлъхубзэмкIэ  егъэджакIуэу  лэжьащ. 1925 гъэм зэджэн тхылъхэм и усэ зыкъом къытехуащ. 1925 гъэм Пятигорск  къалэм къыщызэрагъэпэща  егъэджакIуэхэм я курсхэм мазитIкIэ щыIэщ, ар къиуха нэужь и лэжьыгъэм пищэжащ.

1928–1929 гъэхэм и къуажэ дыдэм дэт еджапIэ № 2-м анэдэлъхубзэр щригъэджащ, къинэмыщIу, окружной мэкъумэш еджапIэм и унафэщI къулыкъур пIалъэкIэ игъэзэщIащ.

1928 гъэм, и сабиигъуэм мэжэщIэлIа  и унагъуэм шхын зэрыхуихьа Iуэхур  Алий  игу къэкIыжри,  абы ипкъ иткIэ итхащ  япэ рассказ «Хьэжыгъэ пут закъуэр».  1931 гъэм къыщыщIэдзауэ 1933 гъэм нэсыху Алий  Бахъсэн куейм  ОНО-м (отдел народного образования) инструктор-методисту  щыIащ.

1934 гъэм Псыхъурей къуажэм и колхоз университетым и директору икIи егъэджакIуэу, иужькIэ Къулъкъужын Ипщэ  къуажэм ику  иримыкъу еджапIэм и директору  ягъэуващ.

1935 гъэм къыдокI абы и япэ усэ тхылъ – «Мадинэр». «Си унагъуэм и гъащ1э блэкIам тещIыхьауэ сэ зэхэслъхьащ 1935 гъэм традза «Мадинэ» поэмэр», –  итхат  Алий.  А  гъэ дыдэм  традзащ  поэмэхэу «ЩIымахуэ жэщыр», «Тембот и дыгъуасэхэр», усэ, уэрэд  зыкъоми. 

1936 гъэм  усакIуэр Налшык къоIэпхъуэри, Къэбэрдей-Балъкъэр  тхакIуэхэм я союзым щылэжьэн щIедзэ, къарууэ иIэр псори тхэным ирет. 

1938 гъэм дунейм къытехьащ «Стиххэмрэ поэмэхэмрэ» Алий и усэ тхылъыр. Пединститутми  щеджэну  а гъэм  ягъэкIуащ. КъБАССР-м  и  ССП-м и правленэм хахащ. 

Алий и усэхэмрэ «Къамботрэ Лацэрэ»  усэ тхыгъэшхуэмрэ зэрыт  тхылъ щхьэхуэр 1938 гъэм  дунейм  къытехьащ.  Граждан зауэм теухуа Алий и  поэмэ «НыбжьыщIэ хахуэр» 1939 гъэм газетым къытрадзат.

Драмэ  тхыгъэ  «Къызбруныр»,  «Дзэлыкъуэ восстанэм теухуа повестыр нэгъуэщI тхыгъэ гуэрхэри и кIэм нимыгъэсауэ,   Алий зауэшхуэм дашащ.

Кърым кIуэри мыдрисэм щеджащ, Константинополь щыIащ, мусаватистхэм я зэманым  Баку щылэжьащ жаIэри, Алий и щхьэр кърагъэIэтакъым.

1941 гъэм дзыхь зыхуамыщIахэм я гъусэу лэжьакIуэ  батальоным хагъэхьэри зауэм яшащ. МафIэгум къикIа къудейуэ, Iэщэншэу гупыр нэмыцэм яIэщIыхьащ. Алий кIуэдыкIейр и махуэу, нэмыцэм гъэру яубыда нэужь, Iуэм ираукIыхьащ. 

Къэбэрдей совет  литературэм и лъабжьэр зыгъэтӀылъа икӀи и классик  ЩоджэнцыкӀу Алий  усакIуэшхуэт,  егъэджакIуэт,  тхакIуэт, уэрэдуст, зэдзэкIакIуэт, публицистт.

Хэку зауэшхуэр иуха нэужь 1948 гъэм къыдэкIащ ЩоджэнцIыкIу Алий и тхылъ «Тхыгъэ нэхъыфIхэр»  жиIэу.  Абы  яужькIэ 1957, 1961, 1990, 2000, 2006 гъэхэм дунейм къытехьащ Алий и тхыгъэхэр зэщIэкъуауэ.  

«СщIэркъым адыгэ литературэм и уафэм иджыри къыщыпынэну вагъуэхэр зыхуэдэнур, ауэ сыт щыгъуи ЩоджэнцIыкIу АлийкIэ зэджэ вагъуэр абы щыблэнущ, сыту жыпIэмэ, аращ адрейхэм я гъуэгур къэзыгъэнэхуар», –  жиIат  усакIуэ Тхьэгъэзит Зубер.

Алий и тхыгъэ нэхъыфIхэу, школ, вуз программэхэм хэзгъэхьахэм ящыщ мыбдей къистхэнт: «Къамботрэ Лацэ», «Мадинэ», «ЩIымахуэ жэщ», «ТекI бжэщхьэIум», «Хьэжыгъэ пут закъуэ», «Кхъужьей щIагъым»,  «Лалинэ», «Сэтаней дахэ», «Парк», «Гъатхэ», «Бжьыхьэ», «ЩIымахуэ», «Лацэ», «Удж», «Къулкъужын и зы махуэ», «Бахъсэнстрой», «Нэкъулэн», «Гущэ уэрэд», «Нанэ», «Адыгэ гущащхьэ уэрэд», «Линэ трактористкэщ», «Хьэмид», «Iуащхьэмахуэ», «Къызбрун», «Колхоз хьэсэ», «Жынгызмэ…», «ЩIымахуэ усэ», «Майм и 1-м», н.

«Алий япэ шэсахэм ящыщщ. И псэр дзапэкIэ иIыгъыу къэгъуэгурыкIуами, хиша лъагъуэр гъуэгу хъуащи, и Iэдакъэ щIэкIа псом уаситI  хуэгъэувыпхъэщ», – итхат усакIуэ  КIыщокъуэ Алим.

егъэджакIуэ, филологие щIэныгъэхэм я доктор

Комментарии 0

      Последние публикации

      Подписывайтесь на черкесский инфоканал в Telegram

      Подписаться

      Здравствуйте!
      Новости, оперативную информацию, анонсы событий и мероприятий мы теперь публикуем в нашем телеграм-канале "Адыгэ Хэку".

      Сайт https://aheku.net/ продолжает работать в режиме библиотеки.

      0.0160 s - время на запросы к базе данных
      51 - запросов к базе данных
      0.1330 s - время на работу PHP скриптов
      0.1490 s - общее время на генерацию страницы
      cache - источник содержимого (база или кэш)